روزنامه فرهیختگان
1397/08/29
بن بست ایده اروپـا
تحولات سیاست خارجی ایران در بازه خرداد تا آبان 97 اگر پیوسته مرور شود، قطعا نمونه کوچک‌شده‌ای از آن چیزی است که در بازه زمانی سال‌های ابتدایی دهه 80 رخ داد؛ درگیر شدن در یک فرآیند مذاکراتی با اروپایی‌ها و نهایتا رسیدن به نقطه پایان بدون دستاورد برای ایران. البته باید گفت که یک تفاوت مهم وجود دارد. آن مذاکرات نتیجه‌ای برای ایران نداشت چون به قول عباس عراقچی «اروپایی‌ها آن روز زیر میز زدند» و مذاکرات برجامی تابستان و پاییز 97 هم نتیجه‌ای برای ایران ندارد، چون اروپایی‌ها اساسا هیچ اراده‌ای برای عمل به وعده‌های خود ندارند. عباس عراقچی روز گذشته در همایش تحولات منطقه و نظام بین‌الملل در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی گفت: «مذاکرات هسته‌ای در مرحله اول در اوایل دهه 80 بین ایران و سه کشور اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان صورت گرفت که بعد از حمله آمریکا به افغانستان بود و اروپایی‌ها با این ادعا که می‌خواهند جلوی جنگ دیگری را بگیرند، به ایران آمدند و به توافقی در آن مقطع رسیدیم.» عراقچی با بیان اینکه در آن توافق قرار بر این شد که ایران برای یک دوره طولانی غنی‌سازی خود را تعلیق کند و پس از اعتمادسازی، برنامه هسته‌ای خود را ادامه دهد، تصریح کرد: «در آن توافق آمده بود که ایران باید تضمین‌های عینی دهد که برنامه هسته‌ای‌اش صلح آمیز است و خواهد ماند. اما اروپایی‌ها به یک باره زیر توافق زدند و گفتند برای نشان دادن تضمین عینی خود در برنامه هسته‌ای راهی جز این ندارید که کل برنامه هسته‌ای خود را تعلیق کنید و به این ترتیب اولین بن‌بست ایران و اروپایی‌ها در آن مقطع ایجاد شد.» از 18 اردیبهشت گذشته که آمریکا از برجام خارج و ایده قبلی دولت یازدهم به کلی منتفی شد، فرآیند جدید مذاکراتی با اروپا آغاز شد و با وجود اینکه دیپلمات‌های دستگاه وزارت خارجه یکی به نعل می‌زدند و یکی به میخ و در پایان هر دور از مذاکرات با بیم و امید هم ابراز امیدواری می‌کردند و از پیشرفت مذاکرات تعریف و همزمان هم به‌نوعی می‌گفتند که توان اروپایی‌ها آنقدر نیست که بتواند اقدام ویژه‌ای در قبال ایران داشته باشد، نه در نیمه مرداد که دور اول تحریم‌ها عملیاتی شد، نه در نیمه آبان که همه تحریم‌ها برگشت و نه در هفته‌های بعد از آن که قرار بود حداقل توافق ثبت شود و مذاکرات برای تدوین سازوکار جلو برود هیچ‌اتفاق عملی‌ای نیفتاد و نهایتا باعث شد که روز گذشته عباس عراقچی با وجود حضور وزیر امور خارجه انگلیس در تهران و رایزنی با مقامات کشورمان، حرف آخر را بزند و بگوید «اروپا حتی ناتوان است که SPV را ثبت کند، چه اروپا بخواهد با ما بازی کند و چه به دلیل فشارهای آمریکا و اسرائیل قادر به اجرای تعهداتش نباشد، در نتیجه فرقی ندارد و ما با شرایطی مواجه هستیم که اروپایی‌ها یا نخواسته یا نتوانسته‌اند که سازوکار مالی را ایجاد کنند.» این سخن عباس عراقچی که قطعا نفر اصلی مذاکرات کارشناسی با اروپاست آب پاکی را روی دست خیلی‌ها ریخت و حالا باید گفت که موعد آن رسیده تا وزارت خارجه طرحی نو دراندازد و درگیر بازی وقت‌کشی اروپایی‌ها نشود، چه وزیر خارجه انگلیس، فرانسه یا آلمان به تهران بیایند و برای ادامه مذاکرات ابراز تمایل کنند و چه همکاری با آمریکایی‌ها را نشان دهند و از عمل به وعده‌های خود سرباز زنند. عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران: توان اروپا در همین حد است یوسف مولایی، عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران با اشاره به مواضع اخیر معاون وزیر خارجه درباره SPV به «فرهیختگان» گفت: «به‌طور کلی ما با دو حوزه جداگانه مواجهیم. نخست حوزه تکنیکی و دوم بحث اراده سیاسی.» وی افزود ما به بخش تکنیکی ورود نداریم، چراکه جنبه فنی راه‌اندازی این سازوکار از پیچیدگی‌های خاصی برخوردار است و کسانی که به بانکداری بین‌المللی ورود دارند باید درباره آن اظهارنظر کنند. اما از نظر اراده سیاسی، اروپا با شاخص‌هایی که می‌توان آنها را اندازه‌گیری کرد، اعم از تشکیل جلسات و ادامه مذاکرات و بیانیه‌های مختلف و... نشان داد که این اراده وجود دارد. این کارشناس حقوق بین‌الملل ادامه داد: «در حقیقت چنین سازوکاری به لحاظ فنی یک تجربه منحصربه‌فرد و بی‌سابقه محسوب میشود و اگر این مدل قبلا نمونه داشت، طرفین می‌توانستند از آن الگو بگیرند اما چون برای اولین بار می‌خواهند چنین سازوکاری طراحی کنند مسیر سخت و پیچیده‌ای در مقابل خود دارند.» وی با تاکید بر آنکه اکنون ضرب‌الاجل پیش‌روی ایران سپری شده، گفت: «اقتداری که آمریکایی‌ها در سیستم مالی جهانی دارند هزینه خروج از این مسیر را بالا برده است. به بیان دقیق‌تر سیستم کنونی سال‌هاست که استقرار داشته و ریشه دوانیده و اتصالات و ارتباطات مالی تبدیل به سیستمی تو در تو شده است. این یعنی نمی‌توان سیستم موجود را به‌راحتی کنار گذاشت و سیستمی به موازات آن راه‌اندازی کرد. به دلیل آنکه هم زمانبر است و هم هزینه زیادی به دنبال دارد، لذا هنوز به‌طور مشخص روشن نیست که اروپا تا کجا حاضر است به واسطه آن هزینه بدهد.» مولایی در ادامه خاطرنشان کرد: «توان اروپایی‌ها در همین حد بود و آنها در حقیقت خود را بیش از هرچیز در جایگاه پشتیبانی سیاسی و معنوی از برجام می‌بینند.» این استاد حقوق بین‌الملل دانشگاه تهران با اشاره به تحریم‌های آمریکا و نظارت شدید ایالات متحده برای جلوگیری از انحراف کشورها از آن، در واکنش به اظهارات عراقچی مبنی‌بر فقدان اراده سیاسی از سوی اروپا گفت: «نمود این اراده بیانیه و اعلامیه و ادامه جلسات و نشست‌ها و... است و گزاره وقت‌کشی از سوی اروپایی‌ها شاید خیلی دقیق نباشد.» وی ادامه داد: «به دلیل در دسترس نبودن اطلاعات فنی در این زمینه، ارزیابی اینکه چقدر اراده اروپایی‌ها جدی است دشوار است و این تصور می‌تواند موضوعیت داشته باشد که به رغم تاکیدات ابتدایی مطرح‌شده درباره کارآمدی این سازوکار، جزئیات و مسائل اجرایی پیش‌بینی نشده، SPV را در صحنه عمل با دشواری مواجه کرده است.» مولایی گفت: «فرضیه دیگری نیز در این ارتباط می‌تواند موضوعیت داشته باشد، مبنی‌بر اینکه اروپا با هدف کاستن از تنش‌های موجود تا حد امکان درصدد وقت‌کشی است.» به گفته این استاد دانشگاه فرضیه سومی هم مطرح است و آن اینکه آمریکایی‌ها با تهدید و تطمیع، اروپایی‌ها را وادار ساخته‌اند تا فشارهای آمریکا را جدی‌تر بگیرند و تبعات آن را بیش از گذشته مدنظر قرار دهند. وی ادامه داد: «در هر صورت اظهارات مقامات سیاسی را باید ناشی از اعتقادشان به موضوعات مطرح شده دانست اما وقتی توافقات به عمل آمده به‌عنوان یک پروژه اجرایی در اختیار تکنیسین‌ها قرار می‌گیرد، مشکلات و چالش‌ها یکی یکی خود را نشان می‌دهند.» مولایی درپاسخ به این سوال که اروپا تا کجا درمقابل آمریکا ایستاده و هزینه خواهد داد، گفت: «اروپا فارغ از مساله ایران، در تلاش است از اعتبار بین‌المللی خود دفاع کند و فارغ از زورگویی‌های آمریکا پای سندی که امضاکرده بایستد.»این کارشناس مسائل بین‌الملل ضمن یادآوری پیشنهاد مکرون برای تشکیل یک سیستم دفاعی مستقل از آمریکا در جهت استقلال این اتحادیه از سیاست‌های آمریکا تصریح کرد: «حرف زدن و داشتن اراده سیاسی یک موضوع است و توان تحقق این اراده موضوعی دیگر. آنها می‌خواهند مستقل از آمریکا عمل کنند، ولی در عمل به‌راحتی نمی‌توانند خواسته خود را محقق سازند.» این عضو هیات علمی دانشگاه تهران در پایان اشاره کرد: «اگرچه فکر نمی‌کنم که اروپایی‌ها برای اینکه کانال ارتباطات مالی راه بیفتد، نیت خیرخواهانه نداشته باشند ولی معتقدم چون مشکلات را دقیق نمی‌دانستند و بعدا آمریکا یک‌سری مشکلات و فشار هم به وجود آورد، روال کار متوقف شد. آمریکایی‌ها دیدند اگر این کانال قفل شود با این تدابیری که چیده‌اند، تحریم‌ها اثر بیشتری خواهند داشت. بنابراین با صرف انرژی و فشار بیشتر تاکتیک‌های پیچیده‌ای را طراحی کردند که باعث شد اروپایی‌ها از اقدامات عملی در راستای حفظ برجام کمی عقب‌نشینی کنند.» کارشناس ارشد مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری: رفتار اروپا بستگی به هزینه های تحمیلی آمریکا دارد دیاکو حسینی با اشاره به اظهارات معاون وزیر خارجه مبنی‌بر ناتوانی یا عدم تمایل اروپا برای ثبت و راه‌اندازی SPV به «فرهیختگان» گفت: «هر دو وجه صحبت‌های آقای عراقچی به نظر من می‌تواند صحت داشته باشد. به این معنا که از طرفی اروپایی‌ها از جهاتی نمی‌توانند کار زیادی انجام دهند؛ نه‌فقط شرکت‌های اروپایی بلکه دولت‌های آنان نیز به دلیل فشارهایی که آمریکا می‌تواند بر آنها وارد کند آسیب‌پذیرند. این موضوع تا حد زیادی دست و پای آنها را می‌بندد که SPV را جلو ببرند. به معنای دیگر به نظر می‌رسد اراده سیاسی و اشتیاق اروپایی‌ها برای نجات برجام به اندازه کافی به ابتکارات عملی که بتواند از طریق مکانیسم‌های مالی برجام را به صورت واقعی نجات دهد، منجر نشده است.» این کارشناس ارشد مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری، افزود: «از طرف دیگر ممکن است اروپا به‌طور کامل هم نخواهد اقدامات عملی انجام دهد. چراکه اروپا تلاش می‌کند تا حد ممکن ایران را با هزینه کمتر در برجام نگه دارد. بدون اینکه لازم باشد برای نگه داشتن ایران در برجام هزینه زیادی را از طریق مواجهه سیاسی با آمریکا پرداخت کند و معنایش این نیست که من تصور می‌کنم اروپا واقعا دارد دوگانه رفتار می‌کند یا اینکه این می‌تواند یک نتیجه قطعی در اتحادیه اروپا باشد. ولی فکر می‌کنم یکی از فشارهای مهمی است که امروز در اتحادیه اروپا وجود دارد و باعث شده این تردید و تزلزل را در همکاری با ایران نشان دهند. اما به نظر من باید برای نتیجه‌گیری نهایی کمی دیگر صبر کرده و نتیجه قطعی را طی یک یا دو ماه آینده ارزیابی کنیم.» حسینی در ادامه تصریح کرد: «نکته قابل توجه این است که همان‌قدر که برجام (همان‌گونه که خودشان اعلام کرده‌اند) برای اتحادیه اروپا اهمیت دارد و حیاتی محسوب میشود، به همان میزان حفظ رابطه سالم و پویا با آمریکا برای اتحادیه اروپا حیاتی است. امروز اروپا در یک دو راهی بسیار سخت قرار گرفته است. در آن دوراهی اگر بخواهد برجام نابود شود امنیت و اعتبار اروپا به اشکال گوناگون در جهان زیر سوال می‌رود. در جهانی که آنها آرزو داشتند به جهان چند قطبی تبدیل شود. از طرف دیگر اگر لازم باشد برای حفظ برجام اقداماتی انجام دهند و آن کارها مستلزم رویارویی با ایالات متحده و دو قطبی شدن بیشتر اتحاد آتلانتیک باشد، این هم می‌تواند اتحادیه اروپا را وارد دوره جدیدی از عدم قطعیت کند و حتی ممکن است منجر به دوره جدیدی از تضعیف اتحادیه اروپا در ژئوپلیتیک جهانی شود.» این کارشناس مسائل بین‌الملل در ادامه گفت: «لاجرم آنها در این دوراهی قرار دارند و فکر می‌کنم همانقدری که در پیوستن به ایالات متحده برای فشار به ایران تعلل و وقت‌کشی می‌کنند، در تهران هم می‌توانیم این‌گونه تفسیر کنیم که آنها برای مقابله کامل با آمریکا و حمایت کامل از برجام هم دارند وقت‌کشی می‌کنند. منظورم این است که در واشنگتن هم ممکن است عده‌ای تصور کنند اتحادیه اروپا در حال وقت‌کشی کردن برای آمریکاست، چون برای اعمال فشار به ایران به آمریکا ملحق نمی‌شود. این به جایگاه خیلی خاص و تنگنای منحصربه‌فردی که اتحادیه اروپا در آن گرفتار شده است، بازمی‌گردد.» این کارشناس ارشد مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری، به رغم تاکید بر اینکه پیش‌بینی سرانجام دوراهی اروپا سخت است، گفت: «فکر می‌کنم اروپا تمام تلاشش را خواهد کرد که در این بین بازی کند. به این معنا که نه به‌طور کامل به سمت ایران بیایند و علیه ایالات متحده قد راست کنند نه به صورت کامل به سمت آمریکا رفته و برجام را فراموش کنند. پیش‌بینی اینکه این بازی تا چه زمانی می‌تواند ادامه پیدا کند خیلی سخت است. من فکر می‌کنم این خیلی بستگی دارد به اینکه اتحادیه اروپا بسنجد که پیامدهای ایستادگی در مقابل آمریکا چه خواهد بود.» حسینی تصریح کرد: «اگر کشورهای اروپایی فکر کنند که حتی اگر لازم باشد مقابل آمریکا بایستند ولی هزینه کمی بپردازند، این کار را انجام خواهند داد، ولی اگر آنها فکر کنند که می‌توانند این بازی خاص (یعنی در وسط ایران و آمریکا ایستادن) را تا مدت زمان زیادی ادامه دهند بدون آنکه از جانب ایران خطری منافع آنها را تهدید کند یعنی ایران از برجام خارج شود، این رویه را ادامه خواهند داد. ولی اگر بدانند که عدم اقدامات اساسی برای نجات برجام منجر به خروج ایران و نابودی برجام میشود، فکر می‌کنم آنها اشتیاق بیشتری برای اقدامات عملی در راستای حفظ برجام خواهند داشت و آرزوهای سیاسی را به اقدامات عملی برای حفظ برجام تبدیل خواهند کرد.» این کارشناس مسائل بین‌الملل درنهایت به سردرگمی اروپا برای محل استقرار SPV اشاره داشت و گفت: «خود اروپایی‌ها هم به این نتیجه نرسیدند که محل SPV کجا باشد. این موضوع بیش از اینکه یک بحث فنی باشد به موضوعی سیاسی میان اتحادیه اروپا و آمریکا تبدیل شده است.»
