روزنامه همدلی
1398/05/22
محسن فرجی در تبیین ویژگی‌های داستان‌نویسی جیمز جویس: جویس، جهان اسطوره‌ای را در قالبی نو وارد ادبیات کرد
جیمز جویس ایرلندی‌ترین نویسنده ایرلند استهمدلی| جیمز آگوستین آلویسیوس جویس نویسنده ایرلندی است که گروهی رمان اولیس وی را بزرگ‌ترین رمان سده بیستم خوانده‌اند. نویسنده کتاب‌های تبعیدی‌ها، چهره مرد هنرمند در جوانی، دوبلینی‌ها و شب‌زنده‌داری فینگن‌ها واضع شیوه جریان سیال ذهن است که با جریان نوپدید خود، سبکی نوین در مکاتب ادبی عصر خود به وجود آورد که در ادوار پس از وی و نزد بسیاری از بزرگان ادب جهان تاثیرات شگرفی پدید آورد. محسن فرجی، مدیر مسئول «همشهری داستان» در گفت‌وگو با همدلی، از ویژگی‌های داستان‌نویسی جیمز و جویس و تاثیرات آن سخن می‌گوید.
شیوه داستان‌نویسی جیمز جویس چگونه بود و وی چه تاثیری بر ادبیات پس از خود بر جای گذاشت؟
بر خلاف چیزی که در ایران شایع شده ما خیلی نمی‌توانیم جیمز جویس را به عنوان نماینده یا پیشرو جریان سیال ذهن بشناسیم و بشمریم، حداقل داستان‌های کوتاه وی چنین چیزی را نشان نمی‌دهد. به نظر من آن چیزی که برای او در اولویت است و اهمیت بیشتری دارد شیوه روایت نیست، بلکه در داستان کوتاهش، درونمایه بر فرم می‌چربد، یعنی توجه بیشتر نویسنده به محتوا و درونمایه است تا شیوه نوشتن. به همین خاطر نباید از این منظر به جویس نگاه کنیم. من فکر می‌کنم باید تاثیرگذاری جویس را در دو مقوله دیگر بسنجیم. آثار جیمز جویس، یکی از نمونه‌های بهره‌گیری از اساطیر در ادبیات مدرن است که آوردن جهانی اسطوره‌ای در قالب ادبیاتی نو صفت ویژه آن محسوب میشود، به نظر من این ویژگی جویس از همه چیز مهم‌تر است، البته فقط هم اسطوره‌ها نیست، چون اسطوره‌ها به همراه باورهای دینی مسیحی نیز هست، این ویژگی در آثار او از همه چیز دیگر برجسته‌تر است و می‌توان در داستان‌های کوتاه جویس آن را دید. مورد دیگری که باز هم به درونمایه آثار جیمز جویس بر می‌گردد و به نظرم در آثار او مشخصا خیلی پر رنگ است، مفهوم بازگشت به هویت است. به عبارت دیگر شاید بتوان این گونه گفت که جویس ایرلندی‌ترین نویسنده ایرلند است و حداقل ما نویسنده دیگری از میان نویسندگان ایرلندی نمی‌شناسیم که به اندازه جویس به هویت و ریشه‌های خودشان و بازگشت به آن توجه داشته باشند. به نظر من اینجا بحث جریان سیال ذهن در کار جویس از همه چیز مهم‌تر است، اما متاسفانه خیلی وقت‌ها شاید به دلیل اینکه ما با واسطه و از طریق ترجمه چه با خود متن چه با نقدها مواجه می‌شویم، اطلاعاتی را که به‌دست می‌آوریم، خیلی دقیق و صحیح نیست.
جریان سیال ذهن چه تاثیری بر ادبیات و جریان‌های ادبی دوره‌های بعد بر جای گذاشت؟
تاثیر جویس بیشتر تاثیر محتوایی است تا تاثیر فرمی. ما بعد از جویس نویسندگانی را می‌بینیم که بازگشت به اسطوره‌ها و درون‌مایه‌های دینی در کارشان بسیار پر رنگ است. اگر به طور مشخص بخواهم از کسی نام ببرم و به کسانی که از وی تاثیر پذیرفتند اشاره کنم، باید ویلیام فاکنر را نام ببرم که همین تاثیرپذیری از اسطوره‌ها و بیشتر باورهای مسیحی در آثار وی دیده میشود.
مرز جریان سیال ذهنی با مکاتب مشابه از جمله سوررئالیزم کجاست؟
تفاوت باریکی که میان این دو وجود دارد این است که جریان سیال همان جریان فراواقعیت است، اما در شیوه نوشتن و نه در محتوا. در واقع ما به جای آنکه به شکل واقعی، اتفاقات را به شکل خطی و در یک سیر زمانی مشخص روایت کنیم، در روایت سیال ذهن پرش‌هایی داریم که آن را به جریان سوررئالیزم نزدیک‌تر می‌کند. اگر سوررئالیزم یا فراواقع‌نگری در علم محتوا و معنا اتفاق می‌افتد، می‌توانیم بگوییم شیوه روایت سیال ذهن، سوررئالیزم است، به عبارت دیگر، شیوه روایتش شکل فراواقعی و غیر طبیعی دارد. از این جهت سوررئالیزم و جریان سیال ذهن، چه در محتوا و چه در شیوه روایت، به هم نزدیک هستند.
ویژگی‌های جریان سیال ذهن چیست؟
پرش‌های زمانی و مکانی مهم‌ترین ویژگی‌های شیوه سیال ذهن است که باید به آن اشاره کرد. اساسا شیوه سیال ذهن بسیار تحت تاثیر مکاتب روان‌شناسی نوین قرار دارد، یعنی هم‌زمان با اینکه مکتب‌های نوین روان‌شناسی مطرح می‌شوند و بحث ذهن و خاطره و ناخودآگاه به عنوان موضوعات اساسی روان‌شناسی شکل می‌گیرد، هم‌زمان هم سیال ذهن وارد حوزه ادبیات میشود، که شاید بتوان شروعش را اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم دانست. اگرچه باید این را حتما اشاره کنم که جریان سیال ذهن خیلی نحله و مکتب دوام پیدا کننده‌ای نبود و بیشتر در یک جریان مقطعی مطرح بود و امروز دیگر شاهد بحث جریان سیال ذهن در ادبیات معاصر نیستیم.
نویسندگان ایرانی مقلد جیمز جویس چه کسانی هستند؟
ما نویسنده ایرانی به شکل مقلد آثار جیمز جویس نداریم، ولی اگر بخواهم کسانی که از وی تاثیر گرفتند را نام ببرم، می‌توان به بهرام صادقی در رمان ملکوت اشاره کرد که تاثیراتی اندک از این شیوه نوشتن را نشان می‌دهد. فرد دیگری که به ذهنم می‌رسد که کمی یا بخش‌هایی از اثر وی تحت تاثیر این جریان قرار دارد، عباس معروفی در رمان سمفونی مردگان است، که البته همانطور که اشاره کردم همه رمان او بر آن اساس نوشته نشده است.
نویسندگانی از این دست، تا چه میزان در اعمال این جریان در ادبیات نوین ایران موفق بوده‌اند؟
این صحبت‌ها و نقدها مخصوصا به هنگام انتشار کتاب سمفونی مردگان خیلی پیش آمد و در زمان انتشار این کتاب هم بحث شد که این کتاب بیشتر تحت تاثیر خشم و هیاهوی فاکنر است، اما به نظر من اثر عباس معروفی آنقدر بومی شده و در شکل و شمایل خود موفق هست که نباید آن را یک کار تقلیدی بدانیم، بلکه باید آن را کاری ایرانی شده به حساب آورد.
کلیات ادبیات ایران قابلیت پذیرش اندیشه‌های جریان سیال ذهن را دارد؟
قطعا این امکان و قابلیت را دارد، ولی اساسا بحث جریان سیال ذهن، بحثی است که دیگر اساسا در دنیا مقبولیت و اقبال نویسندگان را به دنبال ندارد و مخاطبان هم از آن فضا دور شده‌اند. به عبارت دیگر، این جریان چیزی نیست که بخواهیم دوباره به آن رجعت کنیم. به نظر من پرونده جریان سیال ذهن بسته شده و ما در آثار معاصر که امروز از ادبیات دنیا می‌بینیم و می‌خوانیم متوجه می‌شویم که کارهایی به این شکل و شمایل کمتر نوشته میشود.
مخاطب نیز اقبالی به این جریان ندارد؟
خیر، خود رمان بزرگ اولیس همانطور که می‌دانیم اثری نیست که مخاطب را به خود جلب کند، بیشتر یک کار تاریخ ادبیاتی است و عمدتا به خاطر عظمت و شکوه جهانی که جویس خلق کرده برای همیشه در تاریخ ادبیات ماندگار می‌ماند، اما کاری نیست که یک مخاطب علاقه‌مند به ادبیات آن را به دست گیرد و بخواند، لذا اثری نیست که بنا بر آن باشد به خاطر مخاطب در سطح وسیعی منتشر شود. به نظر من این دست آثار تنها در سطح تاریخ منتشر میشود، نه بیشتر.
نگاهی به کتاب‌شناسی جیمز جویس
پرتره‌ای از مرد هنرمند در جوانی، 1916
این داستان گرچه به‌طور کامل زندگی‌نامه نویسنده نیست، اما مطالب شخصی بسیاری از زندگی نویسنده را با خود به همراه دارد. شخصیت اول داستان «استفان ددالوس» خود نویسنده را برای خواننده تداعی می‌کند و همراهان این شخصیت اطرافیان نویسنده را در ذهن مجسم می‌کنند. این داستان شرح زندگی استفان از دوران ابتدایی در مدرسه تا اوج جوانی است. همچنین خط سیر زندگی خانواده ددالوس و سیر نزولی آن‌ها در زندگی را نشان می‌دهد. استفان که از ابتدا فردی مذهبی بوده با شروع تحصیلات و گذر زمان این مذهب را در راستای ماموریتی ادبی و هنری مورد شک و تحلیل قرار می‌دهد.
اولیس ، 1992
این کتاب که به عنوان بزرگ‌ترین رمان انگلیسی قرن بیستم شناخته شده، از مهم‌ترین آثار نوشته شده با تکنیک جریان سیال ذهن است که یک روز از زندگی شخصیت داستان به نام لئوپولد بلوم شرح می‌دهد. همچون دیگر آثار جویس، اولیس هم در مورد دوبلین، افراد دوبلین است.
علی‌رغم محدودیت داستان به دوبلین و افراد آن جویس علاقه‌مند به تعمیم این داستان به تمام دنیا و زندگی داشت، به همین دلیل وقایع داستان به صورت تک‌بعدی جلوه داده نشده‌اند بلکه به گونه‌ای بیان می‌شوند که امکان برداشت‌های مختلف از وقایع مختلف در یک زمان را به خواننده می‌دهند که بیانگر نمادین فعالیت تمامی انسان‌ها در عرصه زندگی است. بارزترین وسیله‌ای که جویس برای نشان دادن نمادین وقایع در اولیس استفاده می‌کند برابر کردن حوادث ضمنی و بخش‌های داستان با داستان اودیسه اثر هومر است. هر بخش از اولیس به گونه‌ای با بخش‌های اودیسه تشابه دارد. این داستان در سطح رئالیست به تشریح زندگی دوبلینی، در سطح روانی به تحلیل ذهنیت لئوپلدبلوم، در سطح زبانی به تحلیل فنون زبان‌شناختی می‌پردازد.
رستاخیز فینیگان یا بیداری فینیگان‌ها ، 1939
در رمان اولیس، جویس تلاش می‌کرد سطح رئالیسم را با شبح نمادین یکسان کند اما در رستاخیز فینگان‌ها به کلی رئالیسم را رها کرده و داستان را در سطح نمادین پیش می‌برد. این اثر به عنوان آخرین اثر جویس و نام آن برگرفته از یک آمریکایی به نام تام فینگان است که به دلیل افتادن از نردبان جان می‌سپارد، اما هنگامی که شخصی ویسکی به روی جسد می‌ریزد زنده میشود. تم مرگ و زندگی و دوره‌های تغییر در زندگی از ویژگی‌های بارز این رمان است که در برگیرنده تاریخ بشریت است.
دوبلینی‌ها، 1914
این مجموعه که آغازگر آثار جویس نیز به شمار می‌رود، به صورت داستان‌های کوتاهی است که به صورت رئالیسم زندگی دوبلین را به تصویر می‌کشد اما این داستان‌ها در واقعیت امر به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که بیشتر از زندگی رئالیسم در دوبلین را به تصویر بکشند. در هر داستان جزئیات به گونه‌ای انتخاب و تدوین شده‌اند که مفاهیم نمادین تولید می‌کنند به همین دلیل کتاب دوبلینی‌ها در برگیرنده سرنوشت و زندگی تمامی بشریت هم است. آخرین داستان دوبلینی‌ها به نام «مرده» جزو دست‌نوشت اول نبود و بعدها توسط جویس به کتاب اضافه شد.
سایر اخبار این روزنامه
همدلی از رانت و فساد در حوزه دارویی کشور گزارش می‌دهد سلامت مردم در منگنه مافیای دارو
سید کاظم اکرمی در گفت‌وگو با همدلی: مخالفان دولت مردم را ناامید می‌کنند
حشمت‌الله فلاحت‌پیشه در گفت‌وگو با همدلی نسبت به سخنان مرتضی رکن‌آبادی درباره حادثه منا گفت:
محسن فرجی در تبیین ویژگی‌های داستان‌نویسی جیمز جویس: جویس، جهان اسطوره‌ای را در قالبی نو وارد ادبیات کرد
«همدلی» نگاه مردم ایران به مالیات را بررسی کرد فرار از پول زور!
دویچه وله: ظریف: آمریکا خلیج فارس را آماده انفجار کرده است
علیرضا علوی‌تبار در نقد خود و نیاز امروز جریان اصلاحات مطرح کرد: نقد گذشته و نقشه راه آینده
یدالله اسلامی بررسی چهار دیدگاه در انتخابات پیش رو
آمار باقی از تعداد شهدا
یدالله اسلامی بررسی چهار دیدگاه در انتخابات پیش رو
اقلیت اسلام‌گرا و حکومت اسلامی
نو احمدی‌نژادها در راه بهارستان و پاستور
