روزنامه خراسان
1399/02/11
چرا زمین نابود نشد؟!
انقراض بزرگ، پایان جهان، برخورد سیارک و انفجار زمین، ظهور یک دنبالهدار همزمان با شیوع یک بیماری ویروسی همهگیر، اینها عناوین یادداشتها و خبرهایی بود که در یکی دو ماه اخیر درباره دهم تا دوازدهم اردیبهشت ماه نوشته میشد. سناریوهایی هولناک که بیشتر به داستانهای علمی تخیلی شبیه بود تا روایت یک خبر علمی. نشردهندگان این اخبار مدعی بودند خطرات فضایی زیادی در اردیبهشت زمین را تهدید میکند و احتمالا پایان دنیا نزدیک است. آنها اطلاعات نجومی را با شایعات مختلف درهم میآمیختند تا ظاهری واقعی پیدا کند و باور پذیر باشد. این اخبار روز به روز دست به دست میشد و هر روز هم عدهای آن را باور میکردند اما حالا روز موعود فرا رسیده و میبینیم که نه سیارکی با زمین برخورد کرده و نه دنبالهداری سیارهمان را به آتش کشیدهاست و همچنین شاهدیم که هیچ یک از رخدادهای نجومی در حال وقوع با شیوع کرونا در جهان ارتباطی ندارد. سیارکی که قرار بود زمین را منفجر کند به آرامی و در فاصلهای ایمن از زمین گذشت و دنبالهداری که خبرساز شده بود نه تنها هیچ خطری برای زمین نداشت بلکه خودش هم تکه تکه شد و از هم پاشید. دنیای نجوم به رغم تمام جذابیتهایش گاهی دستمایه خبرهای غیر واقعی و شایعات عجیبی میشود که ممکن است دید بسیاری از ما را به این دانش تیره و تار کند اما تنها کافی است مراقب باشیم و سناریوهای تکراری را شناسایی کنیم و جلوی انتشار شایعات این چنینی را بگیریم. به مناسبت 12 اردیبهشت که روز جهانی نجوم است به سراغ دو مورد از داغترین شایعات نجومی اخیر رفتیم، شایعاتی که با خبرهای واقعی نجومی مخلوط شده بود و همین موضوع تشخیصشان را سخت میکرد. با ما همراه شوید تا بیشتر درباره سرنوشت این سیارک و دنبالهدار بدانید.شایعه سازی بر اساس ناآشنایی با اصطلاحات نجومی سیارکی که قرار بود همین روزها به زمین بخورد، در چه حال است؟ الان کجاست و چه شد که اصلا به زمین برخورد نکرد؟ قضیه از این قرار بود که سیستمهای ردیابی خودکار ناسا در مرکز مطالعات اجرام نزدیک(CNEOS) در کالیفرنیا، سیارکی را شناسایی کردند که اندازهاش 4 کیلومتر تخمین زده شده و با سرعت حدود 8.7 کیلومتر در ثانیه به سمت زمین در حال حرکت است. در رسانههای مختلف اعلام شد که این سیارک در 10 اردیبهشت(29 آوریل) به نزدیکترین فاصله از زمین میرسد و به احتمال زیاد با زمین برخورد میکند اما چیزی که در این خبر خیلی دقیق پوشش داده نشده بود، فاصله این سیارک از زمین بود. مداری که سیارک OR2 بر روی آن حرکت میکند، کاملاً شناخته شده است و حداقل تا دو قرن آینده احتمال برخورد آن با زمین وجود ندارد. محاسبات مداری این سیارک آنقدر دقیق انجام شده بود که از چند روز قبل میدانستم این سیارک در روز چهارشنبه ۱۰ اردیبهشت 99 در ساعت ۴:۵۶ بعد از ظهر به وقت تهران به نزدیکترین فاصلهاش از زمین میرسد و باز هم جای هیچ نگرانی وجود ندارد چرا که سیارک OR2حتی در این زمان، حدود 6 میلیون کیلومتر از سیاره ما فاصله دارد یعنی 16 برابر فاصله زمین تا ماه! سیارکها یک خطر بالقوه برای زمین هستند؟ هر سیارک یا دنبالهداری که در مسیر خود به دور خورشید حداکثر از فاصله ۱۹۴ میلیون کیلومتری خورشید و ۴۸ میلیون کیلومتری زمین عبور کند به عنوان جسم نزدیک به زمین (NEO) شناخته میشود. استفاده از عبارت «خطر بالقوه برای زمین» درباره این اجرام باعث شد خیلیها نگران بشوند که واقعا قرار است زمین در اثر این عبور و برخورد احتمالی آسیبی ببیند در حالی که این یک اصطلاح برای طبقه بندی علمی اجرامی است که در فاصله 0.05 واحد نجومی* از زمین قرار میگیرند. ردیابی سیارکها و شناسایی فواصل آنها از زمین میتواند کمک کند تا مواردی را که احتمال خطرناک بودنشان وجود دارد زودتر پیدا کرد یا عوامل انحراف از مدارشان را تخمین زد و حتی برای انهدامشان برنامهریزی کرد. چنین طرحهایی به این نیاز دارد که چند ده سال قبل از نزدیک شدن سیارک به زمین آن را بررسی و روشهای مقابله با آن را آزمایش کرد. *واحد نجومی به فاصله بین زمین تا خورشید گفته میشود که به عنوان یک معیار برای سنجش فاصله اجرام فضایی دیگر هم به کار می رود. این اندازه حدود 150 میلیون کیلومتر است. تمام سیارکها زیر ذرهبین ستارهشناسها هستند سیارکها، خردهریزهایی هستند که از ساختوساز در منظومه شمسی باقی ماندند کهکشان ما یعنی راه شیری حدود 400 میلیارد ستاره دارد و خورشید ما تنها یکی از ستارههای آن به حساب میآید. در زمان شکلگیری منظومه خورشیدی درست مثل وقتی که بعد از ساختن یک خانه آجر و مواد اولیه اضافه میآید، مقداری خردهریز از لحظات پیدایش آن باقی ماندهاست. این خرده ریزها بقایای مواد اولیهای هستند که ستارهها و سیارات از آنها تشکیل شدند و حالا در بخشهای مختلفی از منظومه شمسی هستند. بیشتر این خردهسنگها در نواحی خارجی منظومه شمسی جایی در ورای مدار سیاره هشتم یعنی نپتون در حال چرخش به دور خورشید هستند. این منطقه به «کمربند کوییپر» معروف است. بخش دیگری هم درمنطقه کمربند سیارکی یعنی بین مدار مریخ و مشتری، خورشید را دور میزنند. این تکهسنگها که گاهی شبیه سیبزمینی هستند و گاهی شبیه دمبل ورزشی،دارای ابعاد مختلفی هستند و حدود یک تا چند ده کیلومتر طول دارند. بزرگترین سیارک منظومه شمسی «سِرِس» با قطر حدود 960 کیلومتر است. این اولین سیارکی بود که در منظومه شمسی کشف شد و در مدار مشخصی بدون هیچ خطری در حال گردش به دور خورشید است. پیشبینیهای دانشمندان نشان میدهد که تعداد اجسام کمربند کوییپر با قطر بیش از 100 کیلومتر، بیشتر از 70 هزار مورد باشد. برخی از آنها ممکن است حتی از پلوتو(جرمی که قبلاآن را به سیاره نهم میشناختیم) هم بزرگتر باشد. تفاوت اصلی سیارکها با دنبالهدارها چیست؟ تفاوت اصلی سیارکها با دنبالهدارها، در جنس تشکیل دهنده آنهاست. سیارکها متشکل از مواد فلزی و سنگیاند؛ در حالیکه دنبالهدارها از مواد یخی، سنگی و گرد و غبار ساخته شدهاند. ابعاد سیارکها، جنس و سختیشان دانشمندان را به این فکر انداخت که خطرات احتمالی آنها برای زمین را بیشتر مورد بررسی قرار دهند. سال 1988 تقریبا 22 سال پیش کنگره آمریکا به ناسا سازمان فضایی آمریکا دستور داد که برای شناسایی سیارکها و محاسبه مدارهایشان، گروهی تشکیل بدهد. در این پروژه هر سنگی که از 140 متر بزرگتر بود شناسایی میشد و آنهایی که از یک کیلومتر بزرگتر بودند به طور جدیتری زیر نظر قرار میگرفتند. در طی این تحقیقها دانشمندان توانستند مدار سیارکهای مشخصی را تا 200 سال آینده محاسبه کنند. در این بین آنهایی که مدارشان از نزدیکی زمین میگذرد، شناسایی شدهاند و حرکتشان از چشم دانشمندان دور نمیماند.
ارتباط دنبالهداری به نام اطلس با کرونا؛ واقعیت یا شایعه؟ احتمالا این روزها درباره دنبالهداری که گفته میشد اردیبهشت امسال به اوج درخشش خود میرسد و به کرونا ربط دارد، چیزهایی شنیدهاید دنبالهدارها از اعضای منظومه شمسی ما هستند و حضورشان در آسمان اتفاق شگرف و غیر منتظرهای نبوده و نیست اما این مدت دنبالهدار اطلس با دلایل جالبی خبرساز شد. اول این که ستارهشناسها پیش بینی کرده بودند اطلس در اردیبهشت و خرداد امسال به قدری پرنور میشود که احتمال دارد بتوانیم آن را با چشم غیر مسلح هم ببینیم. تا به اینجا مشکلی وجود نداشت اما اخبار تکمیلی که در رسانههای مجازی دست به دست میشد، از دنبالهداری مخوف حکایت میکرد که با شیوع یک بیماری ویروسی در آسمان پیدا میشود و از سیاره مشتری که بزرگترین سیاره منظومه شمسی است پنج برابر بزرگتر است. خبرهای بعدی از این حکایت داشتند که اطلس به طرز غیرمنتظرهای به زمین نزدیک میشود و برای زمین خطرساز خواهد بود. به همین سادگی ماجرای عبور دنبالهدارها که سالهای سال است از نزدیکی زمین عبور میکنند و در مسیر عادیشان در حرکت اند تبدیل به داستانی علمی تخیلی و هراسآور شد. ماجرایی که در کنار توهم برخورد سیارک با سیارهمان، از روزگاری شوم حکایت میکرد و شیوع کرونا و حوادث دیگر را نشانههای فرا رسیدن پایان دنیا میانگاشت. دنبالهدارها از 3 بخش تشکیل شدهاند اینجا لازم است درباره ساختار دنبالهدار چند نکته را بدانیم تا این عدد برایمان غیر قابل باور و هولناک نباشد. یک دنبالهدار از سه بخش تشکیل شده است، داخلیترین بخش هسته نامیده میشود که عمدتا از جنس یخ آمونیاک یا دی اکسید کربن و آب است ابعاد هسته تقریبا حدود چند کیلومتر است. اطراف هسته را چیزی شبیه به یک ابر احاطه کرده که به «گیسو» معروف است و با نزدیک شدن دنبالهدار به قسمتهای داخلی منظومه شمسی، گرمای خورشید باعث تبخیر شدنِ قسمتی از یخ موجود در سطح هسته دنبالهدار میشود و ذرات غبار و گاز با فشار از دنبالهدار به فضا پرتاب میشوند، بنابراین گیسو بزرگ و بزرگتر شده و ممکن است به حدود چند صد هزار کیلومتر هم برسد. وقتی میگویند اطلس دنبالهداری است به بزرگی پنج برابر سیاره مشتری یعنی بخش گیسوی این دنبالهدار که در واقعا یک «هاله گازی» است این ابعاد را دارد و نه هسته مرکزی. پرتوهای خورشید، ذرات غبار را از قسمت گیسو به بیرون هل میدهد؛ این ذرات باعث شکلگیری دم دنبالهدار می شود که بخش سوم به حساب میآید. دنبالهها ممکن است به بیشتر از 160 میلیون کیلومتر هم برسد یعنی حتی بیشتر از فاصله زمین تا خورشید! اطلس واقعا نصف خورشید است؟ درباره ارتباط یک تکه سنگ منجمد در فضا با ماجراهایی که در سیاره زمین رخ میدهد نیازی به توضیح وجود ندارد چرا که از نگاه علمی ربط دادن ظهور دنبالهدارها در آسمان به پدیدههایی که خود انسانها مسبب آن هستند، مردود است اما درباره ابعاد دنبالهدار سوالی که مطرح میشود این است که واقعا اطلس به اندازه نصف خورشید و پنج برابر سیاره مشتری بزرگ است؟ گاهی ممکن است اطلاعاتی که میخوانیم یا میشنویم غلط نباشد اما نوع بیان آنها و ناقص گفتن اطلاعات، در فهم ما از خبر مشکل ایجاد کند. مثلا درباره بزرگی اطلس چنین اتفاقی افتاد. قطر دنبالهدار اطلس حدود 720 هزار کیلومتر است که این عدد واقعا پنج برابر سیاره مشتری(قطر سیاره مشتری 139821) است. در نظر داشته باشید که قطر خورشید یک میلیون و 392 هزار کیلومتر است پس به نظر میرسد این دنبالهدار حدودا نصف قطر خورشید باشد . ولی چرا اطلس حتی به اوج درخشش هم نرسید؟ اما سرنوشت دنباله دارها همیشه به یک شکل پیش نمیرود، نمونهاش همین اطلس که تا قبل از رسیدنش به نزدیکترین فاصله از خورشید، چند تکه شد. تکه تکه شدن دنبالهدارها ماجرای تازه و عجیبی نیست در بعضی مواقع به دلیل بر هم خوردن تعادل بین نیروهای داخلی دنبالهدار و نیروی گرانش ستارهای که دورش میچرخند این اتفاق رخ میدهد. در تصاویری که توسط رصدخانههای مختلف و منجمهای زبده ثبت شدهاست میتوان به وضوح سه تا چهار تکه از اطلس را دید. چطور دست شایعات نجومی را رو کنیم؟ متاسفانه رخدادهای نجوم پای ثابت و همیشگی خبرهای غیر معتبر و شایعات علمی هستند، به این دلیل که خیلیها از جزییات علمی آن آگاهی ندارند و همین ناآگاهی باعث میشود خبرهای غیرموثق را از اخبار علمی واقعی به راحتی تشخیص ندهند. هر روز یک شایعه جدید از راه میرسد و باعث میشود دنیای زیبای آسمان شب ارزش و جذابیتش را برای مردم از دست بدهد و حتی اگر روزی به مناسبت پدیده نجومی واقعی و تماشایی افراد را به دیدن آسمان دعوت کنیم دیگر رغبتی به آن نداشته باشند و آن را شایعه تلقی کنند. از طرفی انتشار خبرهای آخرالزمانی و غیر واقعی از رخدادهای معمولی نجومی، تجربههای هولناک و نگرانکننده برای خیلیها ایجاد میکند و زمینه دور شدن مردم از علم و شگفتیهای آن را به وجود میآورد. هفته و روز نجوم در جهان با هدف گسترش و همگانی کردن این علم در تقویمها گنجانده شده تا نسبت خودمان را با دنیایی که در آن زندگی میکنیم دقیقتر درک کنیم، اگر گفتند قرار است شهاب سنگی به زمین بخورد و همه چیز را نابود کند یا فلان ستاره روی تولد و حوادث زندگی شخصیمان تاثیر بگذارد قدرت تحلیل داشته باشیم. آشنایی مقدماتی با مبانی نجوم، کمک میکند در دام شایعات غلط نیفتیم و زندگی خودمان را اسیر خرافاتی مثل طالعبینی نکنیم. به محض آنکه خبری مربوط به دنیای نجوم را در شبکههای اجتماعی میبینیم یا از دیگران میشنویم اول آن را در اینترنت جستوجو کنیم و دنبال خبرگزاریهای معتبر و سایتهای علمی شناختهشده بگردیم و ببینیم واکنش آنها چه بوده است یا اگر در صفحات مجازی یا آشنایان خود کسی را میشناسیم که در حوزه علم نجوم مطلع است از او سوال کنیم. سایتها و کانالهای مربوط به انجمنهای نجوم شهرهای مختلف میتواند هم منبع خوبی برای اطلاعات و اخبار درست باشد و هم یک راه منطقی و سریع برای ارتباط گرفتن با افراد متخصص. فراموش نکنیم همیشه شایعات نیست که میتواند ما را فریب بدهد بلکه اطلاعات نصفه و نیمه درباره یک موضوع گاهی میتواند خیلی خطرناکتر باشد. مثل خبرهایی که این مدت درباره سیارک و دنبالهدار اردیبهشت ماه منتشر شد که بخشی از آنها درست و واقعی و بخشی هم اشتباهاتی ناشی از آشنایی نداشتن مترجمهای خبر با دانش نجوم یا نفهمیدن اصل خبر بود. منابع این پرونده:EarthSky ، Sky and Telescope، livescience، ویکی نجوم
سایر اخبار این روزنامه
معلمان فراموش شده!
جای خالی «موسیقی اصیل» در نبرد با کرونا
یادداشت بعیدی نژاد درباره فرجام حیله آمریکایی بازگشت به برجام
چرا زمین نابود نشد؟!
جوابیه پشتیبانی امور دام استان و توضیحات خراسان
اندیشهورزی شهید مطهری نیاز امروز جامعه ما
پاسخ به 5 پرسش درباره سهام عدالت
دوران طلایی «حاجی فتوحی» و «هاشمآقا» در تلویزیون
دوباره استرا، برزخ عبدا... و ترفند کرونایی امیرخان !
اعتباربرباد رفته
آماده سازی جزایر خلیج فارس برای سکونت مردم
پاسخ ستاره شناسان مستقل به ادعای آمریکا علیه ماهواره نور
پایان باند «خرچنگ های سیاه»