روزنامه شرق
1399/02/27
نواندیشی دینی، اخلاق و فقه
نواندیشی دینی، اخلاق و فقه سیدصادق حقیقت- استاد دانشگاه مفید نواندیشی دینی گفتمانی است که با رویکردی غیرسکولار، به اعتبار فقه سیاسی و اجتماعی قائل است و سعی می‌کند قرائتی عقل‌محور، مردم‌سالار (دموکراتیک) و حقوق‌بشری از دین به دست دهد. طبق این تعریف، مرزبندی این گفتمان با گفتمان‌های دیگر- مانند گفتمان سنتی، سنت‌گرایی، بنیادگرایی و بالاخص گفتمان روشنفکری دینی- مشخص میشود. گفتمان نواندیشی دینی در ایران با متفکرانی مانند حجت‌‌الاسلام‌والمسلمین دکتر داود فیرحی شناخته میشود، اندیشمند و نویسنده پرکاری که آثار زیادی را به رشته تحریر درآورده است. هدف این نوشتار رویکردی انتقادی به گفت‌وگوی مجازی اخیر ایشان (با انجمن اندیشه و قلم) است: انتقاد یک نواندیش دینی به نواندیش دینی دیگر!1- دکتر فیرحی، بر‌خلاف دکتر عبدالکریم سروش (و دکتر سروش دباغ)، به درستی سعی می‌کند بین دو گفتمان روشنفکری دینی و نواندیشی دینی تمایز ایجاد کند، هرچند این دو در بسیاری از مسائل فکری با هم مشابهت دارند و در مقابل گفتمان‌هایی چون اسلام سیاسی و رویکرد سنتی و سنت‌گرایی قرار می‌گیرند. درحالی‌که برخی روشنفکران دینی بر خلط دو گفتمان روشنفکری دینی و نواندیشی دینی اصرار دارند، صاحب این قلم سعی کرده بین دوگانه روشنفکری دینی/ نواندیشی دینی حداقل در شش مورد تمایز قائل شود: منبع معرفت (عقل مدرن/ نگرش تعاملی به دین و عقل مدرن)، اعتبار فقه سیاسی (تشکیک در فقه سیاسی و فقه اجتماعی/ اعتبار محدود آن)، نسبت عقل و دین (داشتن جانب عقل مدرن در تعارض عقل و دین/ پاسداشت جانب دین)، نسبت ادله فرامتنی و متنی (تکیه بر ادله برون‌دینی و فرامتنی/ تکیه بر ادله درون‌دینی و برون‌دینی)، سکولاریسم (گرایش به سکولاریسم/ مرزبندی با سکولاریسم)، روش‌شناسی دینی (تکیه بر ادله فرامتنی/ تکیه به ادله فرامتنی در کنار اجتهاد مصطلح).
2- شاید مهم‌ترین مسئله در تمایز شش‌گانه فوق، بحث اعتبار فقه سیاسی و نسبت آن با اخلاق باشد. بر اساس نظریه همروی، فقه سیاسی اعتباری محدود
- صرفا در حد تعیین احکام وضعیه و تکلیفیه خمسه- دارد و نمی‌توان باری بر دوش آن نهاد.
3- اگر هدف بررسی اعتبار فقه سیاسی در پروژه یا گفتمان نواندیشی دینی باشد، چاره‌‌ای جز پاسداشت صناعت فقه، قواعد حاکم بر آن و حرکت در مسیر اجتهاد (حتی با رویکردی نواندیشانه) نداریم. قبلا کتاب «فقه و حکمرانی حزبی» نشان داد که چندان به این چارچوب مقید نیست و اینک در گفت‌وگوی مجازی اخیر، در راستای تأیید نواندیشی دینی و نقد روشنفکری دینی مدعاهایی مطرح شده که نیاز به برهان و استدلال دارد (نحن ابناء الدلیل، کلما مال نمیل). به نظر می‌رسد قدر اشتراک نقد دکتر فنایی و دکتر مجاهدی به گفت‌وگوی اخیر این مسئله باشد. اگر ادعا میشود که «روشنفکری دینی تحت تأثیر جریان چپ، دین را به ایدئولوژی تبدیل کرد» باید دید در خصوص همه، از جمله دکتر شریعتی و دکتر سروش، کلیت دارد یا نه و اساسا چرایی این مسئله است که اهمیت دارد.
4- در خود فقه سیاسی هم اگر ادعا میشود که رویکردی نواندیشانه نیاز است، باید بر نقاط کلیدی انگشت گذاشت. همان‌گونه که دکتر میرموسوی اشاره دارد، باید به مسائلی مانند میزان اعتبار بنای عقلا و سیره عقلا و همچنین ارشادی‌بودن اوامر و نواهی شارع مقدس در حوزه مسائل سیاسی و اجتماعی (طبق مبانی آیت‌الله منتطری) توجه کرد. نواندیشی دینی باید بتواند به شکل روشمند نشان دهد که چرا برداشتش مستدل‌تر یا سازوارتر از رقبایش است. بله، «فقه طرد‌شدنی نیست»، اما مهم این است که چگونه اعتبارسنجی شود. نظریه همروی با برداشتی از «عقل» سعی کرده نشان دهد که فقه سیاسی دانش معتبری، با حدوحدودی مشخص است.
5- به اعتقاد دکتر میرموسوی، پرداختن به مفاهیم مدرن با رویکرد فقهی و تطبیق آن با مفاهیم و ابواب موجود در سنت فقهی نباید به کژتابی یا زمان‌پریشی منجر شود: «به عنوان نمونه آیا تطبیق نظریه بازی در علم سیاست مدرن با باب سبق و رمایه در فقه سنتی و توجیه فقهی تحزب بر اساس آن، همچنان‌که در کتاب «فقه و حکمرانی حزبی» صورت گرفته، نوعی کژتابی و مصادره به مطلوب نیست؟ آیا بهره‌بردن از مفهوم خطابات قانونی در توجیه نوعی برداشت مردم‌سالارانه استحسان شخصی نیست؟ آیا این نوع تطبیق در چارچوب سنت فقهی اعتبار دارد؟».
6- همچنین، اگر هدف برداشت نواندیشانه از دین باشد، نمی‌توان با فقه و روش‌شناسی برخورد گزینشی و ابزارگونه کرد. برخورد گزینشی یعنی تکیه بر نکاتی که مؤید به نظر می‌رسند و نادیده‌انگاشتن دیگر موارد. به طور مثال، در پروژه دکتر فیرحی مشخص نیست چه برداشتی از روش‌شناسی پسامدرن فوکویی وجود دارد و چگونه این روش می‌تواند به فهم بهتر (تاریخ) فقه کمک کند.
7- بر اساس نواندیشی دینی، کوبیدن بر طبل تمایز دوگانه اخلاق/ فقه نه پشتوانه منطقی دارد، نه به صلاح است. قصد اندیشمندانی مانند دکتر ابوالقاسم فنایی در بزرگ‌کردن این دوگانه، غیریت‌سازی با گفتمان اسلام سنتی است. اگر نواندیشی دینی بخواهد فقه (سیاسی) را در تقابل با اخلاق‌گرایی مطرح کند، بیم آن می‌رود که غیریت‌سازی گفتمان نواندیشی دینی با دیگر گفتمان‌های رقیب (مانند اسلام سیاسی) به غیریت‌سازی دیگری بدل شود. نظریه همروی سعی دارد همسویی اخلاق و فقه نواندیشانه را نشان دهد.
8- از سویی دیگر، تأکید بر دوگانه روشنفکری دینی/ نواندیشی دینی نباید به کم‌رنگ‌شدن مرزبندی این دو گفتمان با دیگر گفتمان‌ها منجر شود. در واقع، مشابهت این دو گفتمان بسیار زیاد است. مسئله اصلی این دو رویکرد فکری آن است که امکان قرائت دموکراتیک و حقوق‌بشری از دین امری ممکن به نظر می‌رسد.
9- همان‌گونه که دکتر سیدعلی میرموسوی اشاره کرده، پروژه دکتر فیرحی را در سه فاز باید تحلیل کرد: بهره‌بردن از روش فوکویی پیوند دانش سیاسی مسلمانان با ساختار و روابط قدرت، سیر تحول از دولت مدنی پیامبر به دولت‌های استبدادی به شکل تاریخی و پرداختن به چالش‌ها و منازعات فکری در دوره معاصر از جمله بررسی دوگانه حق و تکلیف در سیاست و رویکرد اجتهادی فقهای مشروطه‌خواه.
10- «زوال اندیشه سیاسی در ایران» را باید در فربه‌شدن فقه و تنگ‌کردن جا برای فلسفه سیاسی و رویکرد عقلی در سیاست جست‌وجو کرد. پس، اگر در گفتمان نواندیشی دینی بر فقه سیاسی تأکید می‌کنیم، باید حد‌وحدود اعتبار آن را نیز مشخص و نسبت آن را با فلسفه سیاسی مشخص کنیم؛ دغدغه‌‌ای که نظریه همروی در صدد بررسی آن است.
11- ما در دورانی زندگی می‌کنیم که عقل‌گرایی و معنویت‌گرایی رو به رشد است و از نظر جامعه‌شناختی، تأکید بر دانش تعبدمحور می‌تواند به معنای تضعیف گفتمان نواندیشی دینی محسوب شود. پروژه دکتر فیرحی باید به زمینه اجتماعی ایران و نیاز فکری جوانان توجه بیشتری داشته باشد.
12- در مجموع، اگر گفتمان نواندیشی دینی بخواهد قرین موفقیت شود، نباید فقه (سیاسی) را در مقابل (فلسفه) اخلاق مطرح کند. مدعا اداره جامعه با اخلاق نیست که نقد دکتر فیرحی («با اخلاق نمی‌توان هیچ جامعه‌ای را اداره کرد چون اخلاق ضمانت اجرائی ندارد») بخواهد جایگاهی پیدا کند. گفت‌وگوی اخیر دکتر فیرحی را باید به ابهام و جوان‌بودن گفتمان نواندیشی دینی مرتبط دانست. نواندیشی دینی به دلیل جوان‌بودن، مانند هر گفتمان دیگر، ممکن است دچار ابهاماتی باشد. این ابهامات امری طبیعی به حساب می‌آید و امید است نکات فوق در راستای تقویت گفتمان نواندیشی دینی و پروژه فکری جناب دکتر فیرحی محسوب شود.
سایر اخبار این روزنامه
بازگشت معجزه هزاره سوم
وزرای ناتمام
دشمنان نامرئی انسان در طول تاریخ
ملکه عدالت، ضرورتی برای همه دست‌اندرکاران
مدیرعامل صندوق توسعه در لیست متهمان هفت‌تپه
جزئیات نقش انگلیس در برخورد با حزب توده
چوب حراج بر کف پیاده‌روها
سناتور دموکرات خواستار «نقشه صلح کرونایی» ایران و آمریکا شد
بگومگوی توییتری اصولگرایان ادامه دارد
حربه جدید تلویزیون برای آشتی با دایی
ریکاوری سیاست
تورم؛ سرقت از جیب فقرا
نواندیشی دینی، اخلاق و فقه
وظیفه دولت در قبال امنیت مالی مردم
