صنعت و تجارت: تراز تجاری ایران با ترکیه در هفت ماه نخست سال ۲۰۲۰ (تا انتهای شهریورماه سال ۹۹) به شدت تضعیف شده و به منفی ۳۶۹ میلیون دلار رسیده بود. عامل اصلی این کاهش، افت شدید صادرات کالاهای نفتی ایران به این کشور در مقایسه با واردات ایران از ترکیه بوده است. همان زمان معاونت بررسیهای اقتصادی اتاق بازرگانی تهران در گزارشی با استفاده از آمارهای منابع رسمی کشور ترکیه، با مروری بر روند تجارت کالایی این دو کشور بهصورت ماهانه، تغییرات در صادرات و واردات کالاهای نفتی و غیرنفتی را طی هفت ماه نخست سال ۲۰۲۰ بررسی کرده و به معرفی اقلام عمده صادراتی و وارداتی آن پرداخت.

بررسی روند ماهانه ارزش صادرات کالایی ایران به ترکیه از ابتدای سال ۲۰۱۹ نشان میدهد، با وجود آنکه در ۵ ماه نخست سال ۲۰۱۹ ارزش صادرات ایران به ترکیه بالاتر از واردات ایران از ترکیه بوده (بیش از دو برابر) اما در ماه ژوئن ۲۰۱۹همزمان با کاهش ۷۰ درصدی صادرات ایران به ترکیه در این ماه، ارزش صادرات ایران از ارزش واردات آن از ترکیه کمتر شده و این روند تقریبا تا پایان جولای ۲۰۲۰ ادامه یافته است ( به جز در ماه مارس ۲۰۲۰ که صادرات ایران اندکی از واردات به ترکیه بیشتر بوده است). با وجود افزایش صادرات ماهانه ایران به ترکیه در دو ماه ابتدایی سال ۲۰۲۰ در ماههای مارس تا آوریل، ارزش صادرات ایران به ترتیب کاهش ۵۵ درصدی و ۶۲ درصدی را تجربه کرده که یکی از علل اصلی آن، شیوع ویروس کرونا بوده است. با این حال، از ماه مه تا جولای ۲۰۲۰ روند صادرات ایران به ترکیه مجددا صعودی شده، بهطوریکه در ماه جولای به حدود ۹۲ میلیون دلار رسیده است. واردات ایران از ترکیه نیز که از ابتدای سال ۲۰۲۰ روند نزولی در پیش گرفته بود، در دو ماه ژوئن و جولای ۲۰۲۰ صعودی شده است. تجارت کالایی ایران و ترکیه در ماههای مارس و آوریل ۲۰۲۰ در کمترین رقم طی سالهای اخیر قرار دارد.

از طرف دیگر مدتی قبل بود که بلومبرگ در گزارشی نوشت که تحریم های دولت آمریکا و شیوع همه گیری ویروس کرونا تغییرات چشمگیری را در روابط تجاری ترکیه و ایران به همراه داشته است. براساس این گزارش مرزهای زمینی میان دو کشور برای دسترسی ایران به کالاهای خارجی به خصوص در دوران تحریم ها حائز اهمیت بوده است. ترکیه به مدت چندین دهه مشتری نفت و گاز ایران بوده است و به نوبه خود مقصد محبوب گردشگری ایرانی ها بوده و ایران نیز یکی از بازارهای منطقه ای کالاهای این کشور بوده است. اما ترامپ در سال ۲۰۱۸ از توافق هسته ای که در دوران اوباما امضا شده بود، خارج شد و تحریم های اقتصادی علیه ایران را مجددا وضع کرد. سال بعد از آن ترکیه تحت فشارهای آمریکا خرید نفت از ایران را که بزرگترین تامین کننده نفت این کشور بود، متوقف کرد. واردات گاز ترکیه از ایران هم با تلاش این کشور برای کاهش وابستگی به ایران و روسیه، کاهش پیدا کرد.

اکنون تجارت دوجانبه میان دو همسایه کاهش پیدا کرده و همزمان سرمایه های ایرانی در ترکیه افزایش پیدا کرده است. از زمان خروج از برجام آمریکا و کاهش صادرات نفت ایران، هزاران ایرانی دارایی هایشان را به بخش املاک ترکیه منتقل کرده اند و امسال برای نخستین بار ایرانی ها از عراقی ها به عنوان بزرگترین خریداران خانه در ترکیه پیش افتاده اند و چندین ماه است که این جایگاه برتر را حفظ کرده اند. ایران معمولا مازاد تجاری با ترکیه داشته است اما از زمان خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، حجم مازاد تجاری کاهش پیدا کرده و ایران امسال برای نخستین بار از سال ۲۰۱۶ در مسیر ثبت کسری تجاری با ترکیه قرار دارد. طبق آمار وزارت بازرگانی ترکیه، مجموع تجارت دو کشور از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹ به میزان ۳۸ درصد کاهش پیدا کرده است.

در همین حال رییس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ترکیه اظهار کرد: در بازرسیهای ترکیه نیز به بارهای ترانزیتی ما آسیبزده میشود. مهرداد سعادت با بیان این مطلب افزود: ما این حق را به گمرک ترکیه میدهیم که بارها را بازرسی کند اما نباید به بهانه بازرسی کالا آسیب بخورد. در بعضی موارد حتی با آسیب وارد شده کالا نمیتواند صادر شود و باید به کشور بازگردد. وی اظهار کرد: در هفتههای گذشته مشکلاتی با گمرک ترکیه داشتیم که این موضوع را به ارگانهای مربوط با تجارت دو کشور اعلام کردیم. اما متاسفانه توجهی نشده است از همین روی خواهش میکنم؛ کمیسیون مشترک ایران و ترکیه، گمرک ایران و سازمان توسعه تجارت به این مسئله توجه کنند. وی افزود: کامیونهای ما به طور بلندمدت در گمرک ترکیه میمانند، بطوری که کامیونی در گمرک گل بولاغ ترکیه ۷۰ روز است که منتظر ترخیص مانده؛ آن هم به دلایلی که کاملاً غیرمنطقی بوده و استعلام از وزارت تجارت ترکیه نیز بیپاسخ مانده است.

رییس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ترکیه تصریح کرد: من این موضوع را به همه مسئولان ذیربط اطلاع داده و همینطور نامهای به مسئولان ترکیه ارسال کردهام. بار این کامیون ترانزیتی روغن موتور است، هیچگونه مشکل قانونی ندارد و فقط از ترکیه عبور میکند. با این شرایط ما نمیتوانیم بارهایمان را به کشورهای هدف برسانیم. یک بازرگان نمیتواند هزینههای این معطلی را بپردازد؛ بطوریکه اگر کل بار آن کامیون هم فروخته شود هزینه این ۷۰ روز تامین نمیشود. وی با اشاره به آسیب به کالاهای ایرانی در گمرک ترکیه گفت: علاوه بر این حتی در بازرسیهای ترکیه نیز به بارهای ترانزیتی ما آسیب زده میشود. برای مثال نامهای از انجمن تولیدکنندگان کاشی و سرامیک کشور به من رسیده که موضوع آن آسیب به محمولههای ترانزیتی کاشی و سرامیک در بازرسیهای ترکیه است، این مورد استثنا نیست و به بیشتر کالاهای ترانزیتی ما در گمرک ترکیه آسیب وارد میشود. ما این حق را به گمرک ترکیه میدهیم که بارها را بازرسی کند اما نباید به بهانه بازرسی، کالا آسیب بخورد. در بعضی موارد حتی با آسیب وارد شده، کالا قابل صادرات نیست و باید به کشور بازگردد. وی افزود: با این روش دیگر صادرات به ترکیه دیگر معنا ندارد و به همه توصیه میکنم در فکر صادرات به ترکیه نباشند چراکه با این روند فقط ضرر میکنند. با این روشهایی که ترکیه در پیش گرفته امکان توسعه تجارت با این کشور وجود ندارد.

سعادت با تاکید بر مشکلات داخلی خاطرنشان کرد: مسائل داخلی کشور ما مانند تحریم، مشکلات ارزی، حمل و نقل و غیره نیز موثر هستند. نوع برخوردها در ترکیه و این مشکلات عواملی هستند که باعث شدهاند دیگر صادرات به ترکیه معنای خود را از دست بدهد. رییس اتاق بازرگانی ایران و ترکیه افزود: واردات از ترکیه نیز با مشکلاتی مواجه هستند. بارهای ترانزیتی که از طریق ترکیه به کشور وارد میشوند با محدودیتهای داخلی مواجه میشوند که رغبت صادرات به ایران را کاهش میدهد. واقعیت این است که تجار ترکیهای نمیتوانند به ایران صادرات داشته باشند. وی اضافه کرد: در زمانی که مرزها به علت شروع کرونا بسته بود ۹۰ درصد صادرات ما به ترکیه کاهش یافته بود، پس از مدتی شرایط بهبود یافت که باز با مشکلاتی همراه است