لیلا مهداد- جمعیت ایران در حال پیر شدن است. زنگ خطری که از سال‌ها پیش به صدا درآمد. زنگ خطری که می‌گفت روند پیری جمعیت از 1400 به بعد تشدید می‌شود؛ رویه‌ای که گویی کرونا در آن بی‌تاثیر نبوده. یکی از اعضای انجمن علمی آموزش بهداشت و ارتقای سلامت ایران هم برای این باور است تا 20سال اینده جمعیت جوانی در کشور وجود ندارد. محمدرضا محبوب‌فر معتقد است اگر جمعیت جوانی هم باشد بسیار ناچیز خواهد بود. به باور این اپیدمیولوژیست کرونا سلامت شهروندان را نشانه رفته. همه‌گیری که هر بار گفته می‌شود بخشی از اعضای بدن را درگیر می‌کند؛ درگیری که بی‌شک در بلندمدت همراه فرد مبتلا خواهد بود.«کرونا علاوه بر سلامت شهروندان در ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تاثیرگذاری خود را داشته است.»

کرونا سلامت روان و جسم شهروندان را به مخاطره انداخته. کمر اقتصاد را شکسته؛بخشی از زندگی که بی‌شک بر فرزندآوری خانوارها تاثیر مستقیم داشته و خواهد داشت.«درآمد خانوارها جوابگوی خط فقر اعلام شده هم نیست، بنابراین خانواده‌ها ترجیح می‌دهند فرزند نداشته باشند.» این در حالی است که بیماری‌های عفونی در همه برهه‌ها امید به زندگی شهروندان را پایین می‌آورد. در شرایط فعلی چشم‌انداز روشنی برای فردا نیست، بنابراین زادوولد کاهش می‌یابد.

ترس، رهاورد دیگر کرونا بوده برای جامعه بشری. شهروندانی که حالا از در آغوش کشیدن، مهمانی رفتن و … می‌ترسند. ترسی که در بخش‌]ای مختلف زندگی نمود پیدا کرده. ترسی که به جان زنان هم افتاده تا از باردار شدن هراس داشته باشند. ترس از اینکه در دوران بارداری نیازمند بیمارستان و آزمایشگاه خواهند بود. ترس زایمان و رعایت شدن یا نشدن پروتکل‌های بهداشتی.«ترس بجایی هم هست چون بسیاری از مبتلایان در فضاهای اینچنینی آلوده شده‌اند.»

حرف از کاهش جمعیت که به میان می‌آید زنان و دختران  سیبل انتقادات می‌شوند، بحث‌ها بالا می‌گیرد و محدودیت‌های بیشتری اعمال می‌شود. عده‌ای از طرح غربالگری می‌گویند. تعدادی راهکار را در محدودیت جلوگیری‌ها می‌بینند. گروهی هم زنان را سرزنش می‌کنند که نمی‌خواهند به زحمت بیفتند. زنانی که در بیرون از مرزها بی‌شک به فکر مادری می‌افتند. «اینها نشان از این دارند که سیاست‌ها در مسیر ناتوان‌کردن زنان بوده و بس.»

زنگ خطر کاهش فرزندآوری که به صدا درآمد دولتمردان به تکاپو افتادند. سیاست‌های تشویقی پای کار آمدند. سیاست‌هایی که در شرایط این روزهای اقتصادی و کرونایی تاثیرگذاری‌شان را از دست داد و نمی‌توانند کمکی به فرزندآوری داشته باشند. نقشه جهان اغلب کشورها را با رنگ‌های زرد و آبی نمایش می‌دهد. واکسیناسیون عمومی هم از خیلی وقت پیش شروع شده. اما ایران هنوز  درگیر رنگ قرمز و سیاه است و خبری از واکسیناسیون عمومی نیست، بنابراین فرزندآوری کاهش خواهد یافت. نیره توکلی بر این باور است آمار دقیقی از میزان کاهشی جمعیت نیست. هرچند به باور این جامعه‌شناس آهنگ موالید از چندسال اخیر در ایران نگران‌کننده بوده.«از قبل هم موالید پایین بود. در مورد علت‌هایش هم بارها گفته شده است.»

حرف از کاهش جمعیت که به میان می‌آید زنان و دختران می‌شوند سیبل انتقادات. بحث‌ها بالا می‌گیرد و محدودیت‌های بیشتری اعمال می‌شود. عده‌ای از طرح غربالگری می‌گویند. تعدادی راهکار را در محدودیت جلوگیری‌ها می‌بینند. گروهی هم زنان را سرزنش می‌کنند که نمی‌خواهند به زحمت بیفتند. زنانی که در بیرون از مرزها بی‌شک به فکر مادری می‌افتند.«اینها نشان از دارند که سیاست‌ها در مسیر ناتوانمند کردن زنان بوده و بس.»

شهر با زنان و مادرانش نامهربان است. نه هوای پاکی برای تنفس است. نه فضایی برای بازی و رفت‌‌وآمد. حمل‌ونقل عمومی هم که قصه‌اش مشخص است.«محیط زیست شهری به هیچ‌وجه به زنان احترام نمی‌گذارد.» توکلی بر این باور است با وجود این سیاست‌ها بهشت زیر پای مادران است اما شهر و فضای شهری نه.«قضایای حقوقی، حق مادران در تعیین سرنوشت فرزندانشان، موضوع حضانت و … هم بماند.» این جامعه‌شناس معتقد است با وجود همه این دغدغه‌ها حالا دغدغه‌ها و دل‌نگرانی‌های سلامت هم اضافه شده‌اند.«سیاست‌هایی که اطمینان بدهند مادران در امان خواهند بود، اجرا نشده‌اند. کم شدن آهنگ موالید در سال‌های آینده خودش را نشان خواهد داد به صورت پیرسازی جمعیت.»

به گفته توکلی کرونا دغدغه‌ها و نگرانی‌ها را افزایش داده. این در حالی است که جامعه و سیاستگذاران انتظار دارند باروری بالا برود. انتظاری که در کنار سیاست‌های ناکارآمد بی‌شک به نتیجه نخواهد رسید.«امکان انتخاب و برنامه‌ریزی را از زنان گرفته‌ایم.» زنان باید با انتخاب و برنامه‌ریزی مادر شوند. انتخابی که زیر سایه سیاست‌های تشویقی رنگ می‌بازد. در چنین شرایطی قشری فرزندآوری خواهند داشت که از حداقل امکانات تربیتی و پرورشی محروم هستند.«فرزندآوری زمانی محقق می‌شود که سیاست‌های ناتوان‌کننده خاتمه بیابند.»

کرونا مشکلات را برجسته‌تر از گذشته به رخ کشید؛ بیکاری بیشتر شد، درآمد کمتر. استرس هم بالا رفت و آرامش تا حدودی کمیاب شد. تورم هم که شورش کرد. احساس‌های ناخوشایند هم همه‌گیر شد تا امید به آینده رنگ ببازد؛ آینده‌ای مبهم و نامعلوم به‌خصوص برای زوج‌های جوان‌تر، آینده‌ای متصور با فرزندان. گفته‌ها خبر از کاهش نرخ رشد جمعیت دارند. کاهش نرخی که تنها مربوط به کرونا نیست بلکه این همه‌گیری آن را شدت داده است. یکی از اعضای هیأت‌مدیره و دبیر انجمن روانشناسی اجتماعی ایران معتقد است که شرایط امروز بهتر از چند سال پیش نیست. به باور مجتبی دلیر شیوع کرونا اما اوضاع را نامساعدتر کرده است. «استرس دوران بارداری از عوامل ایجاد مشکلات جدی دوران جنینی است. در شرایط پراسترس امروز بارداری عاقلانه به نظر نمی‌رسد.»

یکی از آموزه‌های مهم بهداشت بارداری مراقبت از مبتلانشدن مادر به بیماری‌های مختلف ویروسی است، آیا بارداری در دوره همه‌گیری کرونا منطقی است؟ کرونای منحوس و مسری ماه، فصل و سال نمی‌شناسد و همواره حضور دارد. چرا باید اقدام به بارداری و به احتمال زیاد  یک عمر پشیمانی کرد؟ درواقع این خودخواهی محض است و نه حق طبیعی فرد که با وجود احتمال بالای خطر برای جنین باردار شود. «به هوشمندی ارگانیسم انسانی اعتماد کنیم. فرزندآوری دستوری در دنیای کنونی شدنی نیست.»

مردم خودآگاه و ناخودآگاه به شرایط موجود پاسخ خردمندانه‌ای داده‌اند و نه در یک سال اخیر بلکه در بیشتر از یک دهه اخیر نرخ باروری کاهش معنادار داشته است. به جای تغییر قانون، صدور دستور و فشار بی‌مورد بهتر است به بهبود رفاه مردم و به‌ویژه جوانان پرداخته شود. «آن گاه خیز خودانگیخته خلق را برای فرزندآوری خواهیم دید.»

هر انسانی به‌ طور فطری گرایش به داشتن فرزند و حتی فرزندان دارد اما اگر شرایط مناسب نباشد اولویت اول محافظت از خودش است؛ پس به جای ارایه طرح‌های عجیب و غریب و غیرعقلانی کافی است به سخن ناب مقام معظم رهبری در شعار امسال توجه شود؛ مانع‌زدایی‌ها. «کافی است موانع را از سر راه برداریم آن گاه شاهد افزایش منطقی و مطلوب نرخ جمعیت خواهیم بود.»

آمارها نشان از رشد ثبت ازدواج در دوره کرونا در کشور نسبت به مدت مشابه دارد. عجیب اینکه برخی عزیزان آن را به پای مدیریت خوب خود نوشته‌اند!  اما به نظر می‌رسد این آمار خام نیاز به تحلیل بیشتری دارد. چه کسانی در این مدت بیشتر ازدواج کرده‌اند؟ به نظر می‌رسد بیشتر افرادی که  در این مدت ازدواج کرده‌اند به دنبال کم‌کردن بار مالی ازدواج بودند. بنابراین نباید انتظار داشته باشیم این افراد با شرایط مالی نه ‌چندان مناسب بخواهند به این زودی‌ها اقدام به فرزندآوری کنند.

به جای ارایه طرح‌های عجیب‌وغریب و غیر عقلانی کافی است به سخن ناب مقام معظم رهبری در شعار امسال توجه شود؛ مانع‌زدایی‌ها. «کافی است موانع را از سر راه برداریم آن گاه شاهد افزایش منطقی و مطلوب نرخ جمعیت خواهیم بود.»

هشدار جمعیت‌شناسان درباره سرعت فزاینده حرکت جمعیت کشور به سوی سالمندی و جابه‌جایی میانگین سن جمعیت از جوانی به سالمندی جدی است. هر چند این تنها طرح مسأله است. مسأله‌ای که برخی با بی‌فکری آشکار اصرار بر حل معکوس آن دارند! طرح لغو قانون سقط جنین به منظور جوان‌سازی جمعیت، فاجعه‌ای به مراتب بدتر از کاهش نرخ جمعیت کشور است. مسأله زادوولد یک مسأله ریاضی نیست. انسان‌ها عدد نیستند! در قرآن کریم هم حساب و ضرب افراد برای افتخار و مباهات به تعداد زیاد مردم قبیله خود مورد مذمت قرار گرفته است. ارایه چنین لایحه‌ای نشان از بی‌توجهی به انسان به عنوان انسان دارد. بعید است کسی با ارزش انسان در هستی آشنا باشد اما حامی این طرح باشد. به نظر می‌رسد کاهش رشد جمعیت اگر به معنی افزایش فرصت بهره‌مندی از منابعی باشد که حق هر شهروندی است بسیار هم بجاست!

با وضعیت موجود اگر جمعیت کشور دو یا سه برابر شود چه فاجعه‌ای رخ خواهد داد؛ قطعا آسیب‌های اجتماعی مثل بیکاری، فساد، فحشاء، اعتیاد، اختلاس و… چند برابر خواهد شد! تجربه آشنای چند دهه اخیر در این زمینه بسیار ناخوشایند است و نباید تکرار شود.