روزنامه آفتاب یزد
1400/02/19
شفافیت منجی اعتماد عمومی
کیارش اخوان - بسیاری از جامعه شناسان و تحلیلگران اجتماعی متفق القول هستند که جامعه ایرانی با بیماری مزمن قانون گریزی مواجه بوده و واژه قانون و پایبندی به آن، دست کم به مدت صد سال دغدغه اکثر دلسوزان و مصلحان اجتماعی در ایران بوده است. با این حال، این مسئله نه تنها حل نشده است؛ بلکه هم زمان با گسترش دیوان سالاری دولتی، به صورتی گسترده‌تر و متنوع‌تر به حیات خود ادامه داده است. با افول اعتماد عمومی، مشارکت عامه مردم در فرایندهای سیاسی همچون حضور فعال درعرصه انتخابات کاهش خواهد یافت. اگر عامه مردم به نهادهای دولتی و افراد منتخب و منصوب دولتی اعتماد نداشته باشند، در اجرای تصمیمات دشوار و حیاتی، خصوصا مواردی که مستلزم ایثار و فداکاری است همکاری نخواهند کرد. کاهش اعتماد شهروندان به دولت و نهادهای دولتی از بحران‌های جهان امروز است. یکی از اساسی‌ترین چالش‌های فراروی مدیریت دولتی چگونگی حفظ و ارتقاء اعتماد عمومی نسبت به سازمان‌های دولتی است. شفافیت وانسداد گلوگاه‌های فساد خیز اصلی‌ترین سازوکار اعتماد‌سازی میان نهادهای دولتی و شهروندان است که در ادامه بحث بیشتر به این مفاهیم می‌پردازیم.شفافیت چیست؟
امروزه یکی از دغدغه‌های مهم دولت‌ها در عرصه حکمرانی و خط مشی گذاری، کارآمدی و دستیابی به اهداف، و مبارزه با فسادهای مختلف است. بدین منظور دولت‌ها در تلاشند با بهره‌گیری از رویکردها، روش‌ها و ابزارهای جدید، کم هزینه‌تر و کارآمدتر این اهداف را محقق کنند. یکی از مدرن‌ترین رویکردها و ابزارهایی که دولت‌ها برای حکمرانی بهتر به کار می‌برند، شفافیت است.
شفافیت در عرصه عمومی به معنای ارائه حق اطلاعاتی مردم به مردم است در شرایطی که این اسناد و مطالب ویژگی‌های ذیل را دارا باشد: 1-در زمان مناسب 2-در قالب مناسب
3-در کیفیت مناسب 4- در محل مناسب 5 و به مخاطب مورد نظر ارائه شوند.
زمانی که تمامی شروط همزمان حاصل شود شفافیت به صورت تمام و کمال وقوع پیوسته است و در صورت عدول هر کدام از این شروط شفافیت نیز دچار اختلال و شکنندگی میشود. با توجه به تعریف کلی و شروط اساسی شفافیت الزاما ارائه اطلاعات به همه افراد نیست و نیز افشای اسناد به صورت یکجا و بی‌نظم و بدون برنامه زمانی مناسب،شفافیت محسوب نمی‌شود.
چیستی شفافیت در طول دوره‌ها و سال‌های مختلف دستخوش تغییرات زیادی بوده است که عمدتا زیربنای این تحولات مربوط به حوزه‌های فناوری و اجتماعی میشود.در همین خصوص در دهه‌ها پیش «دسترسی به اطلاعات » مترادف با شفافیت تلفی می‌شد ولی امروز تنها مفهوم« استفاده پذیری اطلاعات» مصداق تام شافیت بر شمرده میشود.
امروزه رویکرد اساسی پارادایم شفافیت، پیشگیری از ناکارآمدی و زمینه‌های فساد است در حالی در گذشته این مفهوم اقدام مچ‌گیری و مجازات مجرمین بعد از وقوع جرم به اذهان جلوه می‌کرد.در همه تعاریف حاکی از آن است که بین شفافیت و پاسخگویی رابطه تنگاتنگی وجود دارد و در واقع هدف از شفافیت، اجازه دادن به شهروندان، بازارها یا دولت‌هاست تا سایرین را در قبال سیاست‌ها و عملکردهایشان پاسخگو نگه دارند. مفهوم شفافیت در حقیقت به عنوان سازوکاری عمل می‌کند که باید خروجی نهایی آن چنان شیوه حکمرانی، اداره و مدیریت دولت باشد که اجازه می‌دهد شهروندان در امور عمومی کنترل و مشارکت داشته باشند. در عمل شفافیت در سه فعل زیر خلاصه میشود:1- درخواست‌هایی برای دسترسی به اطلاعات عمومی 2- تعهد دولت به تولید اطلاعات و در دسترس قرار دادن آن برای شهروندان به شیوه‌هایی که دسترسی گسترده را اجازه می‌دهد «شفافیت فعالانه» 3- توانمندسازی شهروندان برای مطالبه گری در خصوص تعهدات نهادهای دولتی
چرا شفافیت؟
با شفافیت اطلاعات، عموم مردم به اطلاعاتی دسترسی می‌یابند که پیش از این در انحصار مقامات، دیوان سالاران و لابی گران بود. از این رو، مقاومت مطلق یا نسبی دیوان سالاران مزبور در مقابل آزادی اطلاعات امری دور از ذهن نیست؛ چرا که هرگونه انتشار اطلاعات به معنای تضعیف قدرت آنان خواهد بود. از نظر آنها مردم همه آگاهی و مسئولیت پذیری مناسب برای مواجهه با اطلاعات را ندارند. به خطر افتادن منافع ملی از دیگر دلایلی است که اغلب به بهانه‌ای برای شفافیت نداشتن و ارائه اطلاعات تبدیل میشود، در حالی که در بسیاری از زمینه‌ها، بیگانگان از اطلاعات مزبور خبر دارند یا اینکه افشای اطلاعات مزبور پیامد منفی خاصی بر منافع ملی نخواهد داشت.
فرایندهای شفافیت در بحث اجرا به دو نوع کلی تقسیم میشود. نوع اول شفافیت حکومتی (سیاسی) است یعنی وقتی اطلاعات از سمت حکومت در اختیار مردم قرار می‌گیرد و در نوع دوم شفافیت اطلاعاتی ( اقتصادی) است و به زمانی اطلاق میشود که اطلاعات از سمت مردم در اختیار حکومت قرار می‌گیرد.
شفافیت سریع‌ترین، کم‌هزینه‌ترین، ساده‌ترین، مبنایی‌ترین و قابل اعتمادترین سازوکار برای مبارزه با فساد (هم در پیشگیری و هم کشف جرم)، افزایش مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی، ارتقاء شایسته سالاری، مشارکت فعال و موثر مردمی، کاهش هزینه و زمان، و در نتیجه افزایش کارآمدی و سرمایه‌ی اجتماعی است. یکی از اصلی‌ترین دلایل لازم بودن شفافیت برای جوامع بشری ایجاد زیرساخت تحقق عدالت است زیرا شفافیت رانت‌ها را از بین می‌برد؛ چرا که پروژه‌ها و اقدامات علنی خواهند بود، دسترسی به آنها برای همگان آزاد و رقابتی میشود، نتایج و دستاوردهای پروژه‌ها به صورت علنی ارائه می‌گردد و فرصت‌ها به صورت طبیعی توزیع میشود. در انتهای بحث چرایی شفافیت بر شماری دیگر از فواید شفافیت از جمله افزایش مسئولیت پذیری و پاسخگویی، افزایش و ارتقا اعتماد و مشارکت عمومی سرمایه اجتماعی،بهینگی نظام قانونی و تخصص گرایی و شایسته سالاری اشاره کرد.
شفافیت همانند هر بستر مناسب و مفید دیگر در دل خود برخی ریسک‌ها و آسیب می‌دهد
که عدم توجه به آنها می‌تواند کلیات ماجرا را زیر سوال ببرد. برای مثال در برخی موارد دیده میشود «افشاگری» و کشف جرم را شفافیت نامگذاری می‌کنند. هر چند افشاگری (در تعبیر دقیقش «گزارشگری تخلفات» یا یکی از مهم‌ترین مفاهیم مکمل شفافیت است، با این مفهوم جدا و به خوبی متمایز است. شفافیت در مقام پیشگیری از فساد (پیشینی) است و افشاگری در مقام کشف متخلف (پسینی). مثلا رسانه‌ها، ماجرای «فیش‌های نجومی» را به ادبیات شفافیت گره زدند، در حالی که تعابیر نادرست بود.
شاخص‌های شفافیت
در غیاب شفافیت یا دسترسی آزادانه به اطلاعات، اقدامات نظارتی نمی‌توانند سرانجامی مطلوب داشته باشند. بنابراین یکی از مهم‌ترین مولفه‌های دستیابی به نظارت کارآمد، وجود نظام اطلاعاتی شفاف و امکان دسترسی به اطلاعات یا افرادی است که از اطلاعات و سوابق مورد نیاز باخبر هستند. استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات، به ویژه اکنون که سرمایه‌گذاری عظیمی برای تجهیز ادارات و سازمان‌ها به رایانه و اینترنت صورت گرفته است، می‌تواند در این خصوص بسیار تسهیل‌کننده باشد. امروزه می‌توان با استفاده از نرم افزارهای مناسب و طراحی و ایجاد نظام گردآوری و پردازش و گزارش اطلاعات همراه با جزئیات، دسترسی به اطلاعات را افزایش داد. نظارت دقیق، بهنگام و هوشمند بدون استفاده حداکثری از فناوری اطلاعات و ارتباط میسر نمی‌شود. بنابراین ریشه‌ی اصلی مفاسد و مشکلاتی که امروزه در کشور وجود دارد، نبود شفافیت است. این مفاسد و مشکلات ریشه در فقدان زیرساخت‌هایی دارند که شفافیت راه‌کار تحقق آنهاست.
سایر اخبار این روزنامه
آیا چاپگر سه‌بعدی می‌تواند مشکل مسکن رادر ایران حل کند؟
وضعیت آشفته پیازکاران جنوب؛آیا بیمه مسئولیت دارد؟
ابرقدرتی که بی‌مسئولیت است
مصرف‌کننده یا تولیدکننده، کدام را دریابیم؟
در گفتگو با میثم مهرپور پژوهشگر اقتصاد بررسی می‌کند
سکوت وزارت صمت در برابر نابودی تولید
بزرگترین اقتصاد اروپا در آستانه تحولات سیاسی جدید به رهبری یک زن جوان
خبرنگاران در اولویت تزریق واکسن باشند یا نباشند؟
سوال مهم از همه کاندیداها
روابط عمومی‌ها مشاوران افکار عمومی در انتخابات
نامعادلاتِ یک نبرد خوفناک!
در مورد وضعیت معیشت مردم
شفافیت منجی اعتماد عمومی
اصلاح و پوزش
مصرف‌کننده یا تولیدکننده، کدام را دریابیم؟
