روزنامه شرق
1400/02/19
مدیریت مخاطره‌محور منابع آب
مدیریت مخاطره‌محور منابع آب بهلول علیجانی- استاد دانشگاه خوارزمی هیئت ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها متشکل از 20 نفر از خبرگان علمی کشور براساس حکم ریاست‌جمهوری برای بررسی و تحلیل سیلابهای اسفند 1397 و فروردین 1398 در فروردین 1398 تشکیل شد. این هیئت پس از شش ماه کار مداوم به نتایج خیلی خوبی در زمینه مخاطرات محیطی به‌ویژه سیلابهای کشور رسید. یکی از یافته‌های مهم کارگروه اقلیم‌شناسی و هواشناسی این هیئت، پیشنهاد تغییر مدیریت منابع آب کشور از رویکرد میانگین‌محور به رویکرد مخاطره‌محور است. کارهای عمرانی و توسعه کشور به‌طور رایج براساس میانگین عناصر اقلیمی عمدتا بارش سالانه تعریف و اجرا میشود. در دوره خشک‌سالی اخیر هم که از سال 1374 شروع شده، شاخص اصلی نمایش خشک‌سالی کاهش تدریجی میانگین بارش کشور است. اگرچه میانگین وضعیت کلی کشور را بیان می‌کند، اما کارایی اجرایی آن حداکثر در حد 50 درصد است. در شرایط نوسانات بسیار شدید بارش، این اطمینان هم ضعیف‌تر شده و میانگین کارایی خود را از دست می‌دهد. نگاهی به وضعیت بارش کشور این نکات را روشن می‌کند.- بارش کل کشور بی‌نظم است. قسمت اعظم بارش سالانه در دوره سرد سال می‌بارد. درصورتی‌که نیاز اصلی بارش در دوره گرم سال است. در اکثر نقاط کشور حدود 90 درصد بارش سالانه در 10 درصد روزهای بارش می‌بارد؛ یعنی اینکه همیشه بارش‌های کشور رگباری است. بارش ملایم و معتدل وجود ندارد. حتی در یک سال کل بارش یک ایستگاه هواشناسی در یک روز باریده است. بارش‌های رگباری بیشتر از ظرفیت نفوذ خاک هستند و به صورت روان‌آب جاری‌شده سیل ایجاد می‌کنند. یکی از مخاطرات کشور فراوانی این سیل‌ها در همه دوره‌هاست. فراوانی این سیلاب‌ها هم‌اکنون روند صعودی شدیدی دارد و هر سال بیشتر از سال قبل میشود. وقوع سیل‌ها نشان می‌دهد الزاما باید به فکر ذخیره این روان‌آب‌ها باشیم. اگر این کار را نکنیم، قسمت اعظم درآمد آبی کشور را از دست می‌دهیم. سال‌های کم‌باران تعداد و شدت این روزهای رگباری کم شده و خسارت سیل کمتر میشود؛ اما خسارت خشک‌سالی تشدید شده و گاهی حتی کشور را با بحران مواجه می‌کند. از طرف دیگر در سال‌های پرآب این رگبارها فراوان‌تر و شدیدتر می‌شوند و سیلاب‌ها کشور را دچار بحران می‌کنند؛ برای نمونه رگبارهای سیل‌زای فروردین 1398 خسارات جبران‌ناپذیری به کشور وارد کردند و درعین‌حال حدود 50 درصد از بارش نازل‌شده هم به دریا رفت و ما نتوانستیم برای روزها یا سال‌های بعد ذخیره کنیم.
- به دلیل وقوع فرایند گرمایش جهانی میزان بارش در بیشتر نقاط جهان به‌ویژه در خاورمیانه رو به کاهش است. این روند کاهش در کشور ما از اوایل دوره وقوع فرایند تغییر اقلیم حدود سال 1374 شروع شده است. در بعضی از سال‌ها میزان بارش سالانه کشور به حدود 130 میلی‌متر هم کاهش یافته است. درعین‌حال ضریب تغییرپذیری بارش هم زیادتر شده است. مقدار بارش پرباران‌ترین سال حدود دوونیم برابر بارش سال کم‌باران است. میزان بارش سالانه کشور سال به سال هم کمتر میشود. به این نکته هم باید توجه کرد که گرمایش هوا سبب افزایش تبخیر شده و میزان آب در دسترس کشور را کاهش می‌دهد.
- می‌توان بیان کرد که چندین مخاطره بزرگ مانند بارش‌های رگباری، سیلاب‌ها، افزایش تبخیر ناشی از گرمایش هوا و کاهش تدریجی بارش سالانه کشور منابع آبی و به تبع آن توسعه و عمران کشور را تهدید می‌کنند. این مخاطرات علاوه بر منابع آبی، پوشش گیاهی و خاک را هم از بین می‌برند. برای مدیریت منابع آبی کشور و جلوگیری از وقوع بحران‌های انسانی باید اقدامات اساسی و زیرساختی انجام داد. همه این اقدامات را می‌توان در زیر چتر مدیریت مخاطره‌محور انجام داد. در مدیریت مخاطره‌محور میانگین اعتبار اجرائی خود را از دست می‌دهد و ما بر اساس فراوانی و شدت مخاطرات یعنی رگبارها میزان بارش هر سال را در آینده پیش‌بینی می‌کنیم. اولین شرط مدیریت مخاطره‌محور برنامه‌ریزی درازمدت حداقل برای 50 سال یا مانند اکثر نقاط دنیا برای صد یا 80 سال تا سال 2100 است. برنامه‌های شش یا حتی 25ساله برای این کار مناسب نیستند؛ برای اینکه در شرایط بارش نرمال دوره آماری لازم حداقل 30 سال است. در مناطقی مانند کشور ما که هم اقلیم به صورت ذاتی بی‌نظم است و هم فرایند تغییر اقلیم این بی‌نظمی را چندین برابر کرده است، باید برنامه‌های درازمدت تعریف شود. با استفاده از ابزار دقیق و متخصصان فن باید دوره‌های کم‌باران و پرباران و فراوانی و شدت مخاطرات را پیش‌بینی کنیم و زیرساخت‌های ذخیره روان‌آب‌ها تعریف و احداث شوند تا بتوانیم آب اضافی سال‌های پرباران را برای سال‌های کم‌باران نگهداریم. در این صورت قادر خواهیم بود برنامه‌های درازمدت توسعه و عمران را هم با ظرفیت اسمی تعریف‌شده اجرا کنیم. ذخیره باران سال‌های پرباران به این معنی نیست که حتما سد بسازیم، بلکه بهترین راه این است که با احیا و تقویت پوشش گیاهی و خاک و آبخوان‌داری باعث شویم آب باران در خاک نفوذ کند و ارتفاع سفره‌های آبی را بالا بیاورد. از طرف دیگر زیرساخت‌های مقابله با بحران و مخاطرات محیطی را در همه نقاط کشور تقویت کنیم. با این کار هم از ایجاد روان‌آب و سیل جلوگیری می‌کنیم و هم با توجه به آمادگی اولیه در هر حادثه‌ای به‌موقع حاضر شده و اقدامات لازم را انجام می‌دهیم. آخرین نکته مهم که باید ذکر شود، این است که آستانه این رگبارهای سیل‌آسا در همه نقاط کشور یکی نیست. برای نمونه بارش
10 میلی‌متری سبب سیل شدید در مرکز ایران میشود درصورتی‌که در انزلی بارش روزانه
30 میلی‌متر خیلی عادی است؛ بنابراین متخصصان و مدیران باید به جغرافیای ایران آشنایی کامل داشته باشند و ثانیا این اقدامات بر اساس ویژگی‌های جغرافیایی نقاط مختلف کشور انجام شود. به امید روزی که بتوانیم همه زیرساخت‌های مقابله با مخاطرات محیطی را داشته باشیم و بدون هیچ دغدغه سیل، سرمازدگی، گرمایش هوا و... زندگی کنیم. ما در سرزمین پهناور و غنی ایران آب کم نداریم، باید نگاه مدیریتی خود را اصلاح کنیم.
سایر اخبار این روزنامه
مشارکت اصل است
قهر با صندوق رأی دست‌اندازان به بیت‌المال را به طمع می‌اندازد
ایران و عربستان به درک مشترک رسیده اند
یک ملت یک دولت
ایران بزرگ‌تر از یک جمع چند نفره است
همای سعادت روی دوش فرمانده جنگ
شروط بی‌پایان شورای نگهبان
صدای دکه‌داران را بشنوید
«کشکول آرزوها»
ساماندهی مهارت‌های توسعه‌ای
مدیریت مخاطره‌محور منابع آب
لزوم ساماندهی وضعیت مهاجران افغانستانی در ایران
ریاست‌جمهوری و اصلاحات ساختاری
رجل سیاسی به تشخیص ملت
