روزنامه خراسان
1400/04/01
قوالی عشق من است
قوالی یکی از سبک‌های موسیقی است که بسیاری آن را با ریتم شورانگیزش می‌شناسند. طی چند دهه گذشته پاکستان مهد اصلی قوالی بوده است. البته جالب است بدانید که تاریخچه قوالی به قرن هشتم هجری بر می‌گردد. در این سبک موسیقی به صورت معمول اشعاری مذهبی در ستایش خدا یا مدح پیامبر و بزرگان دین مانند حضرت علی(ع) خوانده میشود. در این پرونده، سراغ این هنر متفاوت و جذاب رفته و در کنار آشنایی مختصری با قوالی، گروه‌های مشهور این هنر را خدمت شما معرفی کرده‌ایم. اما مهم‌تر و جذاب‌تر از همه، گفت‌و‌گوی اختصاصی با یکی از بزرگ ترین چهره‌های قوالی کنونی یعنی «راحت فتح‌علی‌خان» است. مصاحبه‌ای که با توجه به ابتلای ایشان و اعضای خانواده به کرونا تا به سرانجام رسید، کمی طول کشید. امیدواریم از خواندن این پرونده لذت ببرید و بعد از خواندن این پرونده سراغ شنیدن نمونه‌هایی از قوالی بروید.آشنایی با قوالی موسیقی قوالی را نزدیک به تفکرات عرفانی در نظر می‌گیرند. هدف مدنظر قوالی که هم‌ریشه با قول (کلمه عربی به معنای حرف و صحبت) است، توجه دادن شنونده به خداست. به همین دلیل هم در بسیاری از اجراهای سنتی این هنر، اشعار مذهبی جایگاه ویژه‌ای دارند. جدای از اشعاری که برای قوالی انتخاب میشود، نوع اجرای آن تا حدی متفاوت با اجراهایی است که در بسیاری از اجراهای موسیقی می‌بینیم. تعداد اعضا و اجرایی متفاوت هر گروه قوالی نزدیک به 10 عضو دارد. در هر گروه معمولا یک خواننده اصلی و دو خواننده پشتیبان حضور دارند. البته بقیه اعضا در برخی قسمت‌ها ممکن است خواننده اصلی را همراهی کنند. اعضا به صورت سنتی روی زمین می‌نشینند. جدای از آلات موسیقی که در قوالی توسط اعضا نواخته میشود، دست زدن اعضای گروه هم یکی از ابزارهایی است که آن‌ها برای پرشورتر کردن اجرای خود از آن بهره می‌گیرند. آلات موسیقی در قوالی محدود و معمولا شامل هارمونیه که شبیه پیانوی بسیار کوچکی است، در کنار طبله و سارنگ است. نقش پررنگ زبان‌فارسی اغلب اشعاری که در قوالی به صورت سنتی استفاده میشود، اشعار فارسی است. امیرخسرو دهلوی، مولانا، اقبال لاهوری و حافظ از شاعرانی هستند که در قوالی سنتی می‌توانیم اشعارشان را بشنویم. البته در سال‌های اخیر استفاده از زبان اردو و پنجابی در قوالی افزایش یافته است. قوالی عشق من است گفت‌و‌گو با راحت فتح‌علی‌خان که در خانواده‌ای با سابقه 600 سال فعالیت در قوالی بزرگ شده است اولین موضوعی که از راحت فتح‌علی‌خان پرسیدم، در باره میراث خانوادگی او در هنر قوالی بود. می‌دانستم که راحت فتح‌علی‌خان فرزند «فرخ فتح‌علی‌خان» است که در قوالی چهره شناخته شده‌ای است و البته برادرزاده «نصرت فتح‌علی‌خان» است که لقب شاهنشاه قوالی به او داده شده است و او را سرشناس‌ترین چهره در تاریخ معاصر قوالی می‌دانند. آثار نصرت فاتح‌علی‌خان باعث شده قوالی در تمام دنیا مورد توجه قرار بگیرد، به گونه‌ای که آثار این هنرمند گاهی تا ۵۰ میلیون بار به فروش می‌رسید. اما این که این هنر چقدر در این خانواده قدمت دارد، موضوعی است که با توضیحات راحت فتح‌علی‌خان، متوجه آن شدم. او گفت: «خانواده من میراث‌دار 600 سال سابقه فعالیت در زمینه موسیقی سنتی و قوالی است. پدربزرگ من «فتح علی خان» رهبر گروه قوالی خانواده بود که البته با عنوان «فتح علی‌خان، مبارک علی‌خان و شرکا» فعالیت داشت. در 1948، عمو و استاد من، «نصرت فتح‌علی‌خان» در فیصل‌آباد پاکستان به دنیا آمد. پدر بزرگ من دوست داشت که پسرش دکتر یا مهندس شود، زیرا تصور می‌کرد هنرمندان قوالی جایگاه اجتماعی خوبی ندارند. اما نصرت فتح‌علی‌خان چنان علاقه و اشتیاقی به یادگیری قوالی نشان داد که پدرش کوتاه آمد و شروع به آموزش او کرد. پدربزرگ من زمانی که 63 ساله بود، در سال 1964 فوت کرد. نصرت فتح‌علی‌خان در این زمان تنها 16 سال داشت و هنوز دانش‌آموز بود. برادران پدربزرگم از این جا به بعد آموزش نصرت فتح علی خان را بر عهده داشتند. نصرت فتح‌علی‌خان را بزرگ ترین چهره قوالی می‌دانند.» نصرت فتح‌علی‌خان، استادی کمال‌گرا از آن جایی که راحت فتح‌علی‌خان مستقیم زیر نظر عموی خود آموزش دیده است، از او در باره آن روزها سوال کردم و این‌که نصرت فتح‌علی‌خان به وقت آموزش به چه شکل رفتار می‌کرد؟ راحت فتح‌علی‌خان که احترام زیادی برای عموی خود نصرت فتح‌علی‌خان قائل است و از او بیشتر با عنوان «استاد» نام می‌برد، در پاسخ این‌طور گفت: «من به آن روزها و خاطراتی که از آن دوران دارم، زیاد فکر می‌کنم چون آن روزها، من را به آدمی که الان هستم، تبدیل کرد. البته روزهای دشواری بودند زیرا استاد نصرت فتح علی خان کمال‌گرا بود و این که مثلا من شش ساله بودم یا وقتی در 9 سالگی برای اولین بار می‌خواستم همراه استاد و پدرم روی صحنه بروم، اهمیتی نداشت، کار باید به بهترین شکل انجام می‌شد.» در آرزوی سفر دوباره به ایران یکی از اجراهای به یاد ماندنی قوالی در خاطره بسیاری از ایرانیان، اجرای استاد نصرت فتح‌علی‌خان در جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر در سال 1373 است. در این برنامه استاد قطعه بسیار مشهور خودشان یعنی «مست قلندر» را اجرا کردند. نکته جالب این که اگر با دقت فیلم این اجرا را مشاهده کنید، در سمت راست گروه، جوانی را می‌بینید که به عنوان خواننده پشتیبان در این اجرا حضور دارد، این جوان کسی نیست جز «راحت فتح‌علی‌خان». سوال بعدی من در باره سفر به ایران و این اجرا بود. راحت فتح‌علی‌خان در این باره گفت: «خاطرات سفر به ایران تا امروز همراه من است. یکی از کارهایی که می‌خواهم انجام دهم، سفر دوباره به ایران است، حتی اگر این سفر نه برای اجرا که فقط برای گردش باشد. من زبان فارسی را به شدت تحسین می‌کنم و در برخی از آثارم از کلام فارسی استفاده کرده‌ام. وقتی به ایران سفر کردم، 21 ساله بودم. تاریخ و فرهنگ ایران چیزی کمیاب در دنیای پیچیده امروز است.» کار در بالیوود فقط برای پول نیست هرچند راحت فتح‌علی‌خان را بیشتر به عنوان قوال می‌شناسیم اما همزمان او سال‌هاست که در موسیقی بالیوود هم فعال است. از او در باره فعالیت در این دو حوزه متفاوت پرسیدم و این‌که آیا واقعیت دارد که به خاطر کسب درآمد سراغ فعالیت در موسیقی بالیوود رفته است. او گفت: « اساس خواندن من قوالی است و خدا را شکر، مردم هم برای همین خوانندگی من را دوست دارند. کار کردن در بالیوود فقط برای پول نیست، به هر صورت من به آن علاقه دارم اما قوالی عشق من است. هر چیزی از قوالی نیاز به شنوندگانی دارد که بتوانند با آن ارتباط برقرار کنند. در این دوره و زمانه مردم برای پیدا کردن آرامش درونی با مشکلاتی روبه‌رو هستند. تا وقتی هم این آرامش درونی وجود نداشته باشد، ارتباط برقرار کردن با موسیقی معنوی، کار آسانی نیست. برای همین هم شاید منافع مادی این سبک موسیقی محدود است.» عاشق زبان‌فارسی هستم بخشی از اشعاری که در قوالی به صورت سنتی استفاده میشود، به زبان فارسی است. راحت فتح‌علی‌خان هم آثاری به زبان فارسی دارد. پس از او در باره میزان آشنایی‌اش با زبان فارسی پرسیدم و او گفت : «همان طور که قبلا هم گفتم من عاشق زبان فارسی هستم و تا حدی هم آن را می‌فهمم. البته می‌خواهم بیشتر فارسی یاد بگیرم و به دنبال این هستم که ببینم چه طور می‌توانم فارسی را بیشتر یاد بگیرم.» در فکر تربیت نسل بعد میراثی که برای صدها سال در این خانواده وجود داشته، باعث شده راحت فتح‌علی‌خان دغدغه آموزش پسر خود برای این موضوع را داشته باشد. او در باره اقبال پسرش «شاه‌زمان» به قوالی این طور توضیح می‌دهد: «شاه‌زمان علی‌خان، پسرم یک قوال ذاتی است. از وقتی حدود 7 سال داشت، علاقه خود به قوالی را نشان داد. از همان زمان او شروع به گوش دادن به کارهای پدربزرگ و پدر پدربزرگ خود کرده است. او نواختن با هارمونیه را هم تمرین می‌کند و استعداد خوبی در این زمینه دارد و راستش در دوره موسیقی جاستین بیبر، این که او به قوالی علاقه دارد، برای میراث خانوادگی ما، موهبتی است. البته برادر من، وجاهت علی‌خان هم همراه من می‌خواند و اجرا می‌کند. او هم در حفظ این میراث خانوادگی تلاش زیادی دارد.» دشواری‌هایی که کمتر دیده میشود راحت فتح‌علی‌خان تا پیش از شیوع کرونا، به صورت معمول هر سال اجراهایی در کشورهای مختلف برگزار می‌کرد. از او در باره تورهایی که داشته و دشواری‌هایی که به واسطه آن متحمل می‌شده، سوال کردم و این‌که چه طور اجراهای بین‌المللی خود را با زندگی خانوادگی‌اش جمع می‌کند. او گفت: «این بخشی از زندگی‌ام است که نزدیک 40 سال ، همراه من است. گاهی اوقات این موضوع دشوار است اما حفظ این میراث 600 ساله مسئولیتی است که باید انجام شود. با برگزاری این برنامه‌ها من از خانواده و میراث آن محافظت می‌کنم. هر زمانی که برای اجرای کارها به تورهای طولانی‌مدت می‌روم، اگر تعطیلات بچه‌ها باشد، آن ها هم همراه من به سفر می‌آیند و سعی می‌کنیم زمان‌هایی را با هم صرف کنیم.» کار در دوران کرونا سوال آخر من مربوط به وضعیت کاری راحت فتح‌علی‌خان در دوره کرونا بود و این که با توجه به نبود امکان برگزاری کنسرت در یک سال و نیم اخیر، این روزها او مشغول چه کاری است؟ او گفت: «کرونا باشد یا نباشد به هر صورت من همیشه با ضبط، تولید یا برنامه‌ریزی برای کارها مشغول هستم. آن چه ما برای آن برنامه ریزی می کنیم ، یک موضوع است و موضوعی که قرار است اتفاق بیفتد، چیزی دیگر. من فقط برای سلامتی همه دعا می‌کنم و امیدوارم به زودی از دست این اهریمن به نام کووید، خلاص شویم.» سرشناسان هنر قوالی اگر تا به حال بیننده هنر قوالی بوده باشید، به احتمال زیاد کار یکی از گروه‌های زیر را به تماشا نشسته‌اید، چرا که گروه‌های اصلی شناخته‌شده قوالی معاصر این خانواده‌ها هستند: خانواده فتح‌علی خان شاید بتوان شناخته شده‌ترین گروه قوالی را خانواده فتح‌علی‌خان دانست. همکاری نصرت فتح‌علی‌خان با تعدادی از آهنگ سازان غربی از جمله مایکل بروک باعث شد قوالی مخاطبانی از قاره‌های دیگر هم پیدا کند. نصرت فتح‌علی‌خان زمانی که فوت کرد تنها 48 سال داشت اما در همین مدت 125 آلبوم از کارهای او منتشر شده بود. او در ایران هم در جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر اجرا داشته است. تعدادی از کارهای او در ایران منتشر شده است از جمله آلبوم‌های مست قلندر و آخرین آواز قو. فیض علی فیض یکی دیگر از قوال‌های مشهور پاکستان فیض علی فیض است. فیض علی فیض را با آوازهای شورانگیزش می‌شناسند. این قوال توانمند 59 ساله، در اختتامیه سی و یکمین جشنواره موسیقی فجر در سال 1394 در ایران اجرا داشت که کارش هم مورد استقبال قرار گرفت. برادران صابری دهه 1970 میلادی آغاز کار گروه برادران صابری در پاکستان و سپس در دیگر کشورها بود. این گروه تنها گروه قوالی است که در مسجد‌النبی اجرا داشته است و به این موضوع مفتخر است. غلام فرید صابری از چهره‌های اصلی این گروه بود اما برای بسیاری نام یکی از پسران او یعنی امجد فرید صابری ممکن است بیشتر شناخته شده باشد. چرا که امجد فرید در رمضان سال 2016 توسط گروه‌های تکفیری در پاکستان هدف حمله قرار گرفت و کشته شد. گروه برادران صابری این روزها به رهبری جوان‌ترین برادر، محمود غزنوی صبری فعالیت می‌کند.
سایر اخبار این روزنامه
ارتقای 45 رتبه ای ایران در نوآوری
ماجرای آدم کشی یک زن در خیابان
احتمال بازگشت خاموشی ها به مشهد
لیست شورای ائتلاف به سرلیستی چمران، پیروز انتخابات شورای شهر تهران
اسکوچیچ از ایران رفت
اولویت های رئیسی
ای حَرمت ملجأ درماندگان
شروع امیدوارکننده رئیسی
آتش قاچاق در خرمن علوفه!
بلای پیج های هم فکری
برآورد بین المللی از رشد 8 درصدی و تورم ۱۰درصدی اقتصاد ایران
قوالی عشق من است
خراسان 73 ساله شد
