روزنامه خراسان
1400/05/16
420 سال سابقه آموزش پرستاری در مشهد
جواد نوائیان رودسری – وقتی سخن از آموزش پرستاری و اشتغال به این شغل شریف به میان می‌آید، فوری حواس خیلی‌ها می‌رود به سمت پرستاری نوین و شخصیت‌های مشهور اروپایی، مانند فلورانس نایتینگل و مانند او که بنیان‌گذار پرستاری جدید در اروپا بوده‌اند. انگار نه انگار که ما خودمان در ایران، سابقه طولانی آموزش و تربیت پرستار داشته‌ایم و کشورمان، یکی از نخستین مناطق دنیا بوده که در آن، از بانوان یا آقایان به عنوان پرستار بیماران استفاده شده‌است. ماجرای تربیت و آموزش پرستاران در مشهد هم، قدمتی همپای تربیت پرستار در ایران دارد و اسنادی هم در این زمینه موجود است که نشان می‌دهد قدمت تربیت پرستار در مشهد، دست‌کم به دوره صفویه و چیزی حدود 420 سال قبل بازمیگردد. پرستار یا بیماردار؟ در دوره صفویه به پرستار، بیماردار می‌گفتند. اسناد موجود در آستان‌قدس رضوی نشان می‌دهد که دست‌کم از سال 1011ق/981ش، بیماردارانی در دارالشفای امام رضا(ع) و زیرنظر «شربت‌دار» که مسئولیت تأمین داروی دارالشفا را داشت، به خدمت مشغول بودند. سند فوق‌الذکر به واریز حقوق و مواجب آقای «قاسم بیماردار» اشاره می‌کند که به شغل پرستاری در دارالشفا اشتغال داشت و احتمالاً، قدیمی‌ترین پرستار شناخته‌شده مشهدی است. تعداد بیماردارها در دوره صفویه، تا پنج نفر گزارش شده‌است و این رقم در دوره قاجار به حدود 35 نفر رسید و در بخش بانوان نیز، از خانم‌ها برای اشتغال در این شغل شریف استفاده شد. بیماردارهای اولیه مشهد که عموماً در دارالشفای حضرتی مشغول به کار بودند، در ابتدای کار زیرنظر پزشک بیمارستان به آموختن برخی از مقدمات علم پزشکی می‌پرداختند. این مقدمات به آن‌ها این امکان را می‌داد که بتوانند شرح مختصر وضعیت بیمار را به پزشک گزارش دهند و در شرایط اضطراری و وخامت حال بیمار، پیش از رسیدن پزشک، اقدامات مؤثر را برای نجات مریض انجام دهند. حضور خانم‌ها در منصب بیماردار، دست‌کم از سال 1103ق/1070ش در دارالشفای حرم، به عنوان اصلی‌ترین مریضخانه شهر مشهد متداول بود؛ در اسناد قدیمی مربوط به دارالشفا، به تقاضای استخدام «سکینه‌بانو» برمی‌خوریم که در سال 1103ق، طی یادداشتی، با یادآوری خدمت 30 ساله مادرش «خانی‌بانو» در کسوت بیماردار یا همان پرستار در دارالشفای حضرتی، مدعی میشود این استحقاق را دارد که در تشکیلات پزشکی آستان‌قدس استخدام شود. از این منظر، احتمالا باید قدیمی‌ترین خانم پرستار شناخته‌شده مشهد را «خانی‌بانو» بدانیم. تعداد اندک بانوان و آقایان بیماردار، باعث می‌شد که تشکیلات خاصی برای آموزش آن‌ها وجود نداشته‌باشد و البته، ایرادی هم به این نقص وارد نبود و آموزش آن‌ها، به صورت انتقال تجربه، انجام می‌گرفت. کمک‌پرستارهای نذری یکی از نکات جالب در تاریخ پرستاری مشهد که احتمالاً از دوره صفویه به این سو باب شد، حضور بانوان و آقایانی در کسوت کمک‌پرستار بود که برای این فعالیت، مزدی نمی‌گرفتند و به صورت نذری به کار مشغول می‌شدند. این افراد، معمولاً برای مدتی محدود، کارهایی مانند غذا دادن به بیمار، شستن لباس‌های او و تمیزکردن دارالشفا را برعهده می‌گرفتند و برخی، با توجه به توانایی‌های علمی، آموزش محدودی می‌دیدند و سطح خدمات آن‌ها به بیماران بالاتر می‌رفت. معمولاً چنین افرادی، زیرنظر «بیماردارباشی» یا همان سرپرستار امروزی به انجام وظیفه می‌پرداختند و حضورشان به صورت شیفتی بود. ورود به دوران نوین به نظر می‌رسد که بعدها و با شکل گرفتن بیمارستان‌های نوین ایرانی در مشهد، مانند بیمارستان منتصریه در کوچه جنت، شغل پرستاری هم دچار تحولاتی شد. برخی از مورخان معتقدند که فعالیت خارجی‌ها در این زمینه و ورود بعضی پرستارهای اروپایی در قالب هیئت‌های میسیونری به مشهد، باعث شد که تعدادی از معاریف شهر، به فکر تربیت پرستار به شکل نوین بیفتند و سعی کنند که فعالیت خارجی‌ها را که توام با تبلیغات مسیحی بود، در مشهد محدود کنند. این اقدام مؤثر واقع شد و به‌تدریج، حتی در بیمارستان‌های وابسته به خارجی‌ها، فعالیت پرستاران ایرانی متداول شد. به این ترتیب، از اوایل دهه 1300ش، فعالیت پرستاران مشهدی در بیمارستان‌ها و مریض‌خانه‌های شهر عمومیت پیدا کرد. طبق گزارش سالم حسین‌زاده در کتاب «تاریخ دارالشفای آستان‌قدس رضوی»، در همین دوره، بانوان بخش مهمی از قشر پرستاران مشهدی را تشکیل می‌دادند و وظیفه آن‌ها انجام اموری مانند پانسمان، تزریق، شست‌وشوی زخم‌ها، آماده کردن بیمار برای جراحی و کارهایی از این قبیل بود. جالب است که بر اساس یک گزارش، حقوق پایه پرستاری در مشهدِ دهه 1310ش، حدود 40 ریال در ماه بوده‌است. با تأسیس مدرسه پرستاری مشهد در مهرماه 1315، آموزش پرستاران مشهد به شکل نوین دنبال شد. در این آموزشگاه که اکثر شاگردان آن، پس از فارغ‌التحصیلی، در بیمارستان امام‌رضا(ع) مشغول به کار می‌شدند و کلاس‌هایش در دبیرستان دخترانه «ایراندخت» برگزار می‌شد، درس‌هایی مانند «میکروبشناسی، آداب پرستاری، حفظ‌الصحه شخصی، طرز عمل پرستاری، زبان خارجه، قسمت عملی، تشریح و معرفة الاعضا، تاریخ پرستاری، ادویهشناسی، پرهیز و رژیم، امراض جراحی، چشم، گوش، حلق و بینی» در سال اول به شاگردان ارائه می‌شد. در سال دوم، بیشتر آموزش‌های آن‌ها عملی بود و درس‌هایی مانند «امراض مسریه، امراض نسوان، شکستهبندی، قابلگی، امراض جلدی، معالجات مخصوص برق و... » را هم در کنار آن فرامی‌گرفتند. بنابراین، دوره آموزش پرستاری، دوره‌ای دوساله بود و نخستین فارغ‌التحصیلان آن که هشت نفر بودند، در سال 1317ش به استخدام بیمارستان امام رضا(ع) درآمدند. خوب است بدانید که مدرسه پرستاری مشهد را مقدمه‌ای برای تأسیس دانشکده علوم پزشکی این شهر در سال 1328ش می‌دانند.
سایر اخبار این روزنامه
طرح تبدیل ارز 4200 به یارانه نقدی روی میز دولت سیزدهم
بازی با مرگ!
چرا یزدانی مقابل تیلور شکست خورد؟
420 سال سابقه آموزش پرستاری در مشهد
محدودیت سفر به مشهد فقط روی کاغذ !
آزمون 5 سوالی برای والدینی که نوجوان‌دارند
پشت پرده جنگ روانی دریایی
سوگند خدمت به همه جمهور
یک سد رسوب در بند فریمان!
جنجال رای گیری غیررسمی برای «بهشت»
تجربه گذشته، چالش های آینده
