روزنامه شرق
1400/06/03
جزئیاتی تازه از شیوه مدیریت بحران آب خوزستان
شاهپور رجایی از آینده بی‌آبی خوزستان می‌گوید جزئیاتی تازه از شیوه مدیریت بحران آب خوزستان محمد باقرزاده: سرزمینی که روزگاری نه‌چندان دور به عنوان جلگه فلات ایران شناخته می‌شد، تابستان امسال بحرانی‌ترین روزهای چند دهه گذشته را تجربه کرد و کار حتی به تجمع و اعتراض مردم هم کشیده شد. بحران آب در ایران که از سال‌ها پیش درباره آن هشدار داده می‌شد، تابستان امسال کلید مصائبش در خوزستان زده شد و پس از چند روز خشکی و تشنگی و اعتراض، مسئولان مجبور به افزایش دبی خروجی سدها شدند تا درد مردم کمی مرهم پیدا کند. این راه‌حل البته و به گواه کارشناسان حوزه آب، بیش از آنکه راهکار باشد روشی سیاسی-امنیتی برای حل کوتاه‌مدت بحران بود و بی‌آبی در روزهای آتی شدیدتر از پیش نمایان میشود. اما چه شد که تیر امسال خوزستان به چنین سرنوشتی رسید و در آن روزها چه تصمیماتی گرفته شد؟ در پاییز کم‌بارش امسال، تکلیف خوزستان چه خواهد شد؟ «شاهپور رجایی»، رئیس حوضه آبریز رودخانه کرخه است و در این سال‌ها هم شرایط آبی کشور را به خوبی رصد کرده است. رجایی در گفت‌و‌گو با «شرق» توضیحات تازه‌ای از شرایط یک سال گذشته خوزستان ارائه می‌دهد و درباره شرایط پاییز امسال نیز هشدار می‌دهد و می‌گوید حتی برای تأمین آب آشامیدنی شهروندان خوزستانی در پاییز امسال دستمان خالی است.آقای رجایی، می‌دانیم خوزستان روزهای دشواری را پشت سر گذاشته و همچنان هم کمبود آب در این استان خبرساز است. در همین ابتدا از شرایط کلی و وضعیت پشت سد کرخه بگویید.
بله همین‌طور است و حالا نگرانی اصلی از شرایط در پایان شهریور و آغاز پاییز است. بالادست سد کرخه استان‌های کرمانشاه، همدان، ایلام و کردستان است که هرکدام درصدی از رود کرخه را می‌گیرند؛ حجم مخزن سد ۵۲۷۳ میلیون مترمکعب است. به طور کلی سال آبی از اول مهر شروع میشود و آخر شهریور به پایان می‌رسد و کل برنامه منابع و مصارف سدها بر اساس سال آبی پیش‌بینی میشود. اینکه حجم ذخیره آب در پایان سال آبی چقدر باشد، با توجه به پیش‌بینی‌ای که سازمان هواشناسی انجام می‌دهد و اینکه مقدار سیلاب در طول سال چه اندازه باشد، برآوردهای کلی انجام میشود و بر همین اساس هم سال آبی تعریف و جزئیات یک سد مشخص میشود. البته همیشه یک مقدار از آب را به عنوان ذخیره استراتژیک نگه می‌داریم که حجم ذخیره آب در شهریور است.
با همین توضیحات سد کرخه در یک سال گذشته چه وضعیتی داشت؟
پایان شهریور ۹۹ حدود سه‌میلیارد‌و ۵۵ مترمکعب ذخیره آبی ما در سد کرخه بوده است. البته پیش‌بینی این بوده که چهارمیلیاردو ۴۰۰ میلیون مترمکعب آب داشته باشیم و تا آخر تیر همین امسال حدود دومیلیاردو ۴۵۰ میلیون مترمکعب آب‌گیری داشتیم.
یعنی عملا پیش‌بینی محقق نشده است. قاعدتا این پیش‌بینی‌ها باید دقیق باشد؛ چراکه آب، آن هم در خوزستان، موضوع بسیار استراتژیکی است.
بله اولین نتیجه‌گیری همین است که پیش‌بینی محقق نشد. دلیل هم این است که در حوزه بارندگی ۳۱ درصد کاهش در حوضه آبریز کرخه داشتیم و باعث شده پیش‌بینی ورودی مخزن رخ ندهد. حجم ورودی مخزن نسبت به متوسط درازمدت خودش هم حدود ۴۸ درصد کاهش داشته و نسبت به سال آبی قبل هم حدود ۵۷ درصد کاهش آورد رودخانه داشتیم.
چرا پیش‌بینی درست درنیامده است و مگر نباید این پیش‌بینی‌ها دقیق و استاندارد باشد؟
ببینید ما همین سال گذشته در خوزستان سیل داشتیم ولی در بالادست کرخه این پیش‌بینی محقق نشده است. معیار پیش‌بینی‌ها سه مورد است؛ یک پیش‌بینی مربوط به سال آبی خودمان بود که کاهش داشتیم و یکی مقایسه با دوره درازمدت که نسبت به آن هم ۴۸ درصد کاهش داشتیم و مورد سوم هم نسبت به سال آبی گذشته که باز حدود ۵۷ درصد کاهش داشتیم. همه این موارد نشان می‌دهد که آورد مورد نیاز و مورد انتظار در سد اتفاق نیفتاده است. از اول مهر که سال آبی شروع میشود و بر اساس اطلاعات دی‌ماه و بهمن که وضعیت آورد رودخانه مسجل شده بود، قطعی شد که پیش‌بینی‌ها امکان تحقق ندارد و بلافاصله در چنین مقطعی برنامه سد بازنگری شد. امسال این بازنگری در بهمن اتفاق افتاده است و با استاندار خوزستان مکاتبه شد و از استانداری و دیگر مراجع درخواست شد در برنامه کشت تابستانه تجدیدنظر شود. در آن مقطع کشت زمستانه و پاییزه که غالبا گندم است، انجام شده بود و قرار شد تأمین آب این کشت‌ها انجام شود و برای اطمینان خاطر از تأمین آب شرب و پایداری جریان آب در رودخانه کرخه، کشت تابستانه انجام نشود. این مکاتبات همین‌طور ادامه پیدا کرد و در اردیبهشت دو جلسه در استان مربوط به کم‌آبی تشکیل و برنامه پیشنهادی بخش آب آنجا مصوب شد. بر این اساس سازمان آب و برق خوزستان موظف شد که از خرداد تا شهریور ۶۳۵ میلیون مترمکعب از حجم ذخیره سد را در اختیار بخش‌های مختلف مصرف قرار دهد و اطلاع‌رسانی لازم برای عدم امکان تأمین آب کشت تابستانه و ممنوعیت کشت پرآب‌تر مثل شلتوک هم انجام شود.
این ۶۳۵ میلیون مترمکعب هم به این صورت بود که ۱۶۵ میلیون مترمکعب برای بخش شرب،
۲۴۹ میلیون مترمکعب برای تالاب هورالعظیم و پایداری جریان در رودخانه کرخه، ۲۴۱ میلیون مترمکعب برای کشاورزی و شیلات و ۲۰ میلیون مترمکعب هم برای صنعت. سازمان آب و برق خوزستان هم بر اساس همین برنامه مصوب رهاسازی آب از سد کرخه را انجام داده است. در جلسه استانداری همچنین تعهد شد که ۷۵۰ میلیون مترمکعب از حجم ذخیره سد کرخه برای تأمین آب شرب و کشت پاییزه و تخصیص زیست‌محیطی سال آبی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ به‌عنوان حجم مفید مخزن باقی بماند؛ چون به‌طور معمول بارندگی پاییز در آبان و آذر اتفاق می‌افتد و برای این ماه‌ها ما باید یک حجم مطمئن در سد داشته باشیم که اگر بارندگی رخ نداد یا اتفاق خاصی رخ داد، آب ذخیره برای مقاصد ضروری داشته باشیم.
پس به‌طور خلاصه تغییر برنامه سالانه آب به این صورت بود که ۶۳۵ میلیون مترمکعب برای مصارف خرداد تا شهریور از سد تخلیه شود و ۷۵۰ میلیون مترمکعب هم برای مصارف ضروری سال آبی بعد در مخزن نگهداری شود. در عمل چه اتفاقی رخ داد و چرا این برنامه عملی نشد؟
بله؛ در این مصوبه حتی توزیع ماهانه هم مشخص بود. سازمان آب و برق بر اساس مصوبه کارگروه خروجی آب کرخه را انجام داده است. بحث مهم همان موضوع ممنوعیت کشت تابستانه بود که برنامه را به‌هم ریخت. سازمان آب و برق هر 10 روز یک بار سطح زیر کشت محصولات مختلف را ماهواره‌ای بررسی می‌کند که اگر تغییراتی رخ دهد در این فاصله 10 روزه بتواند برنامه‌ریزی لازم را نجام دهد. از اول تیرماه هم از طریق بازدیدهای میدانی و هم از طریق گزارش مناطق و هم تصاویر مختلف مشخص شد بخش بزرگی از اراضی برای کشت تابستان در حال آماده‌سازی است که این موضوع هم به مراجع قضائی و هم به استانداری منعکس و درخواست شد که با توجه به ممنوعیت کشت تابستانه، مانع کشت در این فصل شوند و اجازه داده شود آب در همان چارچوب مصوب پیش برود. در تیر که این اتفاق رخ داد و تلاش برای کاشت برنج شروع شد، در نتیجه در پایین‌دست سد کرخه تا ۳۰۰ کیلومتری که ورودی تالاب است برداشت آب انجام شد و از نیمه تیر عملا ورودی آب به تالاب صفر شد. در این بین برخوردها عملا تأثیری در کاشت برنج نداشته؛ چون حجم برخوردها در مقایسه با حجم کاشت ناچیز بوده است.
پس از اینجا احتمالا نخستین مسئله و مشکل آشکار شد؛ اینکه آب به تالاب نرسید و روستاهای نزدیک به تالاب هم با مشکل اساسی روبه‌رو شدند.
بله و در واقع چون در پایین‌دست سد، کشت شلتوک انجام می‌شد، آب خروجی از سد در بین راه مدام کم می‌شد و عملا چیزی به تالاب نمی‌رسید. اولین اتفاق خشک‌شدن ورودی تالاب هور بود که برای گاومیش‌ها و همچنین آب شرب برخی روستاهای نزدیک به تالاب هم مشکل ایجاد شد. ۱۵ تیر بازدیدی از تالاب داشتم که به وضوح خشک‌شدن و صفرشدن ورودی مشخص بود. در همان روز ۷۵ مترمکعب از کرخه خارج می‌شد و در فاصله ۳۰۰کیلومتری سد عملا هیج آبی جریان نداشت؛ چون در بالادست مصرف می‌شد. پس در نیمه تیرماه عملا ما ورودی تالاب‌مان با مشکل مواجه شد. بحث اول همان موضوع مطرح‌شدن اخبار تلفات ماهی بود که در بازدیدی که ما داشتیم هیچ نقطه‌ای در داخل این قسمت تلفات ماهی نداشت و در واقع این موضوع مربوط به آن طرف هور بود. هور در همان زمان حدود ۷۸ درصد سطح آب‌گرفتگی داشت؛ البته بخشی از مناطق مشکل داشتند که گاومیش‌ها دقیقا در همان مناطق دچار مشکل شدند، روستاها از آنجا داشتند برداشت آب می‌کردند که دیده می‌شد دچار مشکل شدند و در هر صورت باید می‌پذیرفتیم.
خب این شروع مشکلات اساسی بود. البته یک بحث دیگر هم هدررفتن آب دقیقا پشت سد است. مثلا حتما استاندار خوزستان اوایل تیر گفته بود که ۷۰ درصد آب پشت سد کرخه تبخیر شده است. بالاخره این هدررفت‌ها هم هست و نمی‌شود همه مسائل را به کشت شلتوک از سوی مردم نسبت داد.
ما در برنامه سالانه این موضوع را پیش‌بینی کرده بودیم و این برای سال آبی بود؛ یعنی پیش‌بینی کرده بودیم حدود ۲۱۴ میلیون مترمکعب در طی سال آبی تبخیر رخ دهد و تا آخر تیر هم عملا ۱۷۰ میلیون مترمکعب تبخیر اتفاق افتاده است. مثلا تبخیر دی ۳۲ میلیون مترمکعب است و این اعداد طبیعی و غیرقابل‌اجتناب است که حتی اگر ما در کمترین سطح مخزن یعنی فقط برای شرب آب نگه می‌داشتیم، باز هم تبخیر رخ می‌داد. پدیده تغییر اقلیم دو مشخصه دارد: دما افزایش می‌یابد و در نتیجه تبخیر زیاد میشود و بارندگی هم کم میشود.
به بحث پیش‌تر برگردیم؛ گفتید به دلیل کشت شلتوک ورودی آب به هور عملا صفر شد و مشکلات مردم هم از اینجا جدی‌تر شد. اینجا چه راهکاری داشتید و با برنامه مصوب چه کردید؟
اولین راهکار این بود که به استناد مصوبه کارگروه، مانع برداشت آب از سوی شلتوک‌کاران شویم؛ یعنی اولین راهکار مدیریت مصرف است و اینجا می‌شد ممانعت از برداشت آب توسط شلتوک‌کاران رخ دهد که سازمان آب و برق این راهکار را داشت و چندین جلسه هم تشکیل شد. درخواست این بود که دستگاه‌های نظامی، انتظامی و قضائی همه کمک کنند و مانع برداشت آب غیرمجاز شوند؛ اما این موضوع هم زمان‌بر است و هم همیشه با چالش مواجه است. برنامه دوم مدیریت عرضه است که در نهایت برنامه مصوب و خروجی سد کنار گذاشته شد و قرار شد خروجی سد از ۷۵ به ۱۱۰ و بعد ۱۳۰ و در نهایت به ۱۶۰ مترمکعب در ثانیه تغییر کند که الان هم شرایط عملا همین است. از ۲۴ تیر به ۱۶۰ مترمکعب رسید؛ یعنی بعد از جلسات نمایندگان قوه قضائیه و استاندار و دیگر مراجع که گفتند برخورد با مردم سخت است، خروجی سد افزایش پیدا کرد.
پس خروجی سد عملا دو برابر شد و این هم برای آب ذخیره مسئله می‌سازد و هم ممکن است در آینده مشکلات دیگری ایجاد کند. با این افزایش خروجی تکلیف چه میشود و آیا مشکل حل شده است؟
این افزایش ۸۵مترمکعبی دبی خروجی در نزدیکی هور به حدود ۲۷ مترمکعب بر ثانیه رسید و از چند روز بعد در شاخه‌های مختلف هور وارد شد و این باعث شد مشکل گاومیش‌ها و برداشت آب شرب روستایی حل شود. البته چون آب در رودخانه جریان پیدا کرد، کشت شلتوک هم بیشتر شد؛ یعنی نه‌تنها کشت شلتوک کم نشد، بلکه بیشتر شد. آخرین تصویربرداری نشان می‌دهد در آخر تیر ۹۲ هزار هکتار کشت شلتوک انجام شده که حدود ۲۰ هزار هکتار آن در حوزه سد کرخه است.
این میزان کشت برنج آن هم در سالی که این‌همه اعتراض و تجمع برای اعتراض به بی‌آبی شکل گرفت، عجیب نیست؟
من یک بررسی انجام دادم. از سال 62 تا ۹۶ سالانه حدود ۴۵ هزار هکتار در تمام استان خوزستان کشت شلتوک انجام می‌شده، اما در سال ۹۸ که آن سیلاب‌ها رخ داد و کشت پاییزه از بین رفت، کشت شلتوک آزاد شد و با وجود ممنوعیت کشوری، حدود ۲۰۵ هزار هکتار کشت شلتوک انجام شد. در سال ۹۹ این عدد به حدود ۱۷۹ هزار هکتار رسید و امسال هم تا حالا حدود ۹۲ هزار هکتار کشت شلتوک انجام شده است. درحالی‌که امسال ما خشک‌ترین سال را در نیم‌قرن اخیر داشتیم. ما انتظار داشتیم امسال کشت شلتوک و ممنوعیت آن رعایت شود که آبی برای سال آینده بماند؛ چراکه این میزان کشت واقعا عجیب و پر از ایراد است و اگر این روند تغییر نکند، مشکلات خوزستان حتما شدیدتر و جدی‌تر خواهد شد.
در یک جمع‌بندی می‌توان گفت که برنامه سال آبی چندین بار تغییر کرد و در نهایت هم کاری خلاف برنامه رخ داد و دبی خروج از سد چند برابر شد. نتیجه این شرایط چه خواهد بود و آیا بحران آب خوزستان در کوتاه‌مدت تا اندازه‌ای مرهم شده است؟
اگر روند تا پایان شهریور به همین صورت ادامه پیدا کند تا پایان شهریور کل ذخیره کرخه را از دست می‌دهیم؛ درحالی‌که این ذخیره مفید برای سال آینده بود و عملا برای سال آبی آینده هم برای شرب و هم محیط‌زیست دستمان خالی است. این اولین پیامد اصلی است؛ یعنی اولین پیامد، نبود آب شرب و زیست‌محیطی است و بحث دیگر هم نبود آب برای کشت گندم پاییزه است؛ چون هواشناسی پیش‌بینی کرده پاییز امسال هم بارندگی کم است و پایین‌تر از حد استاندارد خواهد بود.
این سخن شما بسیار مهم است؛ با این توضیحات که عملا مشکل اساسی از پایان شهریور شروع میشود.
بله و ما این موضوع را به همه مراجع اطلاع دادیم اما فعلا خریداری ندارد. هر هکتار شلتوک حداقل ۳۰ هزار مترمکعب آب نیاز دارد و در این شرایط بی‌آبی و بحران، این‌همه آب برای برنج‌کاری اختصاص پیدا کرد.
بالاخره از اول مهر برای آب شرب مردم و تالاب و کشت چه خواهید کرد؟ برای این موضوع چه میشود کرد؟
عملا کاری نمی‌توان کرد. ما برای آب شرب معمولا بخشی از حجم پایداری سد را تأمین می‌کنیم. البته همان‌طورکه الان مراجع غیرکارشناسی ورود پیدا کردند، ممکن است دوباره ورود پیدا کنند و تصمیمات غیرکارشناسی لحاظ شود. در شرایط بحرانی معمولا سراغ حجم مرده سد برای تأمین آب شرب می‌روند که اقدام درستی نیست و باید دنبال راه‌های اساسی‌تر رفت. یک اصل را باید بپذیریم و آن هم اینکه در همه‌جای دنیا الگوی کشت و آمایش سرزمینی دارند، اما ما الان نداریم؛ چون بی‌اعتمادی خیلی شدیدی بین بخش کارشناسی و کشاورزی رخ داده که باید آسیب‌شناسی شود. این بی‌اعتمادی بین بدنه کارشناسی و آحاد جامعه رخ داده است که بحث دیگری است. البته اگر طرح غدیر اجرا می‌شد و روستاهای دشت آزادگان به آب شرب می‌رسیدند، دیگر این مشکلات نبود و گلایه مقام معظم رهبری هم مطمئنا برای همین آب شرب و طرح غدیر بود.
در این شرایط چه پیشنهاد یا راهکاری وجود دارد و پیشنهاد شما چیست؟
واقعیت امر این است که ما در سیاست‌گذاری‌هایمان ثبات نداریم؛ دولت مصوبه می‌گذارد که کشت شلتوک ممنوع است و بعد مصوبه دیگر و الحاقیه دیگر که امسال شلتوک کشت شود و... . همین‌طور این بی‌ثباتی رخ می‌دهد و همین باعث میشود که مردم تمکین نکنند یا برخی مواردی که افراد غیرکارشناس انجام می‌دهند؛ مثلا در بحث ماهی، هیچ تلفات ماهی در بخش ایرانی هور نداشتیم، اما شرایط برعکس تصویر میشود. در پایان امسال سد کرخه و دز به شرایط بحرانی می‌رسد و حالا باید شورای تأمین و شورای امنیت وارد شوند. مهم‌ترین مسئله این است که آمایش سرزمینی بر مبنای آب انجام گیرد و کشت برنج در خوزستان جایگزین مناسب پیدا کند.
سایر اخبار این روزنامه
سوسیالیسم ناتمام
نفوذ به مدار بسته
از ادعای خط‌دهی رئیس تا لابی‌گری نمایندگان
جزئیاتی تازه از شیوه مدیریت بحران آب خوزستان
دولت و مجلس نیروهای متخصص دستگاه قضا را یاری دهند
معبر مسدود پناه‌جوها
ادعای ذوالنوری کذب محض است
صادرات دوباره سوخت به افغانستان «به درخواست طالبان»
داستان عجیب قفس توری ایران
پشت ميز مذاكره با متهم سابق
بازگشت به نقطه صفر
محدودیت برای جامعه مدنی قوی
صدای پای هراس یا سیاست؟
ضرورت الحاق سازمان زندان‌ها به دستگاه اجرائی
مگر قرار نيست وضع بهتر شود؟!
دوئل تاریخی یک ملت
تصحیح و پوزش
