ملیحه محمودخواه – از زمانی که کرونا سیطره خود را بر کشورهای دنیا گشود، کشورها ناگزیر از آموزش به کمک اینترنت شدند و این موضوع سبب شد دانش‌آموزی که تا چند وقت پیش تنها اجازه داشت با حضور والدین در اینترنت گشتی داشته باشد، نیمی از ساعات روز را در این فضا قرار بگیرد. اگر در ابتدا سخت‌گیری‌هایی نیز از سوی خانواده‌ها وجود داشت، در سایه خستگی خانواده‌ها از وضع موجود کمرنگ‌تر شد. حالا دانش‌آموز می‌ماند با دنیایی وسیع از اطلاعات که به راحتی در دسترس قرار می‌گیرد. اطلاعاتی که بعضی از آنها نه‌تنها  به درد او نمی‌خورد، بلکه جز پرت‌کردن حواس او کار دیگری انجام نمی‌دهد.

اینترنت همیشه بد نیست و اگر در جای خود و برای استفاده مناسب از آن استفاده شود، می‌تواند بسیار مفید باشد. این موضوعی است که مجید ابهری، آسیب‌شناس از آن استفاده می‌کند و معتقد است که اگر اطلاعات مناسب در اختیار کودک قرار بگیرد، اینترنت می‌تواند در بسیاری از موارد کودکان را از خرید کتاب نیز بی‌نیاز کند.

او می‌گوید: «پیشرفت تحصیلی و استفاده از ایده‌های جدید از جمله دیگر مزایای اینترنت است و در دوره‌ای که بچه‌ها ناچارند با آموزش آنلاین آموزش را فرا بگیرند، می‌تواند به شدت به آنها ایده‌های جدید بدهد.»

اما متأسفانه این همه آن چیزی نیست که بچه‌ها از اینترنت می‌آموزند. بسیاری از کارشناسان فعال در حوزه روانشناسی و علوم مذهبی در جهان همواره درباره خطرات و آسیب‌های استفاده کودکان و نوجوانان به والدین و مسئولان مربوطه هشدار می‌دهند، چراکه آنها معتقدند اینترنت و فضای مجازی، محیط بسیار باز و آزادانه‌ای دارد و برای سنین پایین به هیچ وجه مناسب نخواهد بود.

به اعتقاد این آسیب‌شناس بچه‌ها در اینترنت با فضای بازی روبه‌رو می‌شوند که پیش از این با آن آشنایی نداشتند.

خانواده‌ها مدام تلاش می‌کنند کودکان را از یادگیری بسیاری از مسائل خصوصا مسائل جنسی دور نگه دارند، زیرا فرهنگ و عرف جامعه ما آموزش‌های جنسی را برای افراد کم‌سن و سال مناسب نمی‌داند، اما آنچه که در اینترنت به راحتی در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌گیرد، با فرهنگ خانواده‌های ایرانی منافات دارد و بچه‌ها به راحتی به اطلاعات نامناسب دسترسی پیدا می‌کنند.

او توضیح می‌دهد که زورگویی سایبری یا اینترنتی (که در بعضی موارد حاد حتی منجر به خودکشی شده است)، رواج پورنوگرافی، دوری از اجتماع و میل به گوشه‌گیری و کم‌تحرکی یا بی‌تحرکی (نشستن بیش از حد و فعالیت‌نداشتن)، همگی از زیان‌هایی‌اند که استفاده از اینترنت برای کودکان به همراه دارد.

اما این موضوعی است که زهره احمدی، روانشناس نیز بر آن صحه می‌گذارد و توضیح می‌دهد که اینترنت و دسترسی آزاد و بدون محدودیت اینترنت می‌تواند مشکلات زیادی را به بار بیاورد، زیرا همیشه و در همه حال نمی‌توان روی گشت‌وگذار کودک در فضای مجازی کنترل داشت و این موضوع می‌تواند بچه‌ها را به انزوا و گوشه‌گیری بکشاند. «کودکانی که دسترسی به اینترنت برایشان آسان و بی‌دردسر است و زمان زیادی را در آن سپری می‌کنند، به‌مرور زمان توانایی تمایز قائل‌شدن میان خیال و واقعیت را از دست می‌دهند. در فضای مجازی هرکس هرچه بخواهد منتشر می‌کند و این مطالب ممکن است بدون محدودیت در دیدرس کودک قرار بگیرد. این است که مرز بین خیال و واقعیت کمرنگ و کمرنگ‌تر می‌شود.»

او بر این باور است که تماشای تصاویر، ویدیو‌ها و به‌طور کلی محتوای خشونت‌آمیز یا حاوی صحنه‌های جنسی پیامد‌های بد و ناخوشایندی برای کودکان خواهد داشت. «افزایش رفتار‌های پرخاشگرانه، بی‌اعتنایی نسبت به درد و رنج دیگران و ناتوانی در تمایز قائل‌شدن میان زندگی واقعی و محرک‌های مصنوعی از جمله این پیامد‌ها هستند. اینها از دیگر آسیب‌های فضای مجازی برای کودکان هستند که در شمار آسیب‌های اجتماعی دسته‌بندی می‌شوند.»

کودکی که مدام در فضای مجازی وقت می‌گذراند هر چه بیشتر در این فضا گم شود، بیشتر مرز میان خیال و واقعیت را گم می‌کند و این موضوع می‌تواند کودک را در معرض آسیب‌هایی مانند تمایل به رفتارهای پرخاشگرانه و بی‌اعتنایی نسبت به درد و رنج دیگران قرار دهد.

او نگران سوءاستفاده از کودکان در فضای مجازی است و معتقد است که احتمال اینکه کودکان کم‌سن‌وسال در فضای مجازی در معرض سوءاستفاده و زورگویی اینترنتی قرار بگیرند، از هر گروه سنی دیگری بیشتر است و کودکان از این حیث بسیار آسیب‌پذیرند. زیرا گاهی بچه‌ها به بهانه اینکه نظر پدر و مادر نسبت به آنها تغییر نکند، برخی از مسائل را با آنها مطرح نمی‌کنند و این آغاز مشکلات و ترس و نگرانی بچه‌ها می‌شود.

او توضیح می‌دهد افرادی هستند که با اهداف پلیدی وارد فضای مجازی می‌شوند و برای محقق‌کردن این اهداف به‌دنبال طعمه می‌گردند. چه کسانی بهتر از کودکانِ زودباور و ساده؟ آنها پروفایل‌های تقلبی درست می‌کنند، خود را هم‌سن کودکان جا می‌زنند و در اتاق‌ها یا انجمن‌های گفت‌وگو به‌مرور زمان اعتماد کودک را به خود جلب می‌کنند؛ با این هدف که مخفیانه قرار ملاقاتی با او بگذارند. رفتار‌های خشونت‌آمیز، سوءاستفاده جنسی و اتفاق‌های ناخوشایند دیگری نظیر اینها مسائلی‌اند که کودک ممکن است در قرار ملاقات با چنین اشخاصی گرفتارشان شود که این اتفاقات در سایه اینترنت و فضای مجازی رخ می‌دهد.

این روانشناس کودک توضیح می‌دهد که عده دیگری هم هستند که پس از جلب‌ اعتماد کودک، اطلاعات شخصی نظیر حساب‌های بانکی والدین و مواردی از این دست را از او درخواست می‌کنند؛ مسأله‌ای که ممکن است به‌اندازه مورد قبلی نتایج مخرب به بار آورد.

با این وجود، به باور احمدی کسانی که قصد زورگویی به دیگران را دارند، دیگر حتما نباید با قربانی‌شان رودررو شوند. امروزه آنها از اینترنت برای این کار استفاده می‌کنند. تقریبا تمامی قربانی‌های چنین افرادی کودکان کم‌سن‌وسال هستند. این افراد با درست‌کردن پروفایل‌های جعلی با کودکان دوست می‌شوند و پس از گذشت مدتی آنها را در معرض تهدید‌های مختلفی مثل سوءاستفاده جنسی یا دریافت اطلاعات شخصی قرار می‌دهند.

این روانشناس راهکار هم ارایه و توضیح می‌دهد که بهترین راهکار این است که حواس‌تان به عضویت کودک‌تان در شبکه‌های اجتماعی باشد و تا زمانی که می‌توانید او را از این شبکه‌ها دور نگه دارید. به کودک‌تان این موضوع را گوشزد کنید که بعد‌ها و هنگامی که بزرگ‌تر شد به‌اندازه کافی برای وقت‌گذراندن در این شبکه‌ها فرصت خواهد داشت و حالا وقت مناسبی نیست. اگر نمی‌خواهید این کار را انجام دهید، به کودک‌تان یادآوری کنید که اگر مورد هدف زورگویی قرار گرفت، همیشه می‌تواند روی کمک شما حساب کند، به این ترتیب تلاش کنید اعتماد کود‌ک‌تان را جلب کنید تا او مشکلاتش را با شما در میان بگذارد.

اطلاع و آگاهی از مشکلاتی که در فضای مجازی در کمین کودکان ما است، بسیار اهمیت دارد، در واقع با افزایش سواد رسانه‌ای باید این مشکلات را شناسایی و برای رفع آنها تلاش کرد.

فاطمه نصیری عضو هیأت مدیره انجمن سواد رسانه‌ای ایران نیز به این موضوع اشاره می‌کند و می‌گوید: «ما به مدد شیوع کرونا مجبور شدیم از آموزش آنلاین استفاده کنیم و آموزش‌ها به صورت مجازی برگزار می‌شود و چون به یکباره رخ داد و آموزش‌های لازم به خانواده‌ها داده نشد، مخاطراتی را در خودش ایجاد کرد که یکی از این مخاطرات این بود که اساسا استفاده از وسایل هوشمند برای بچه‌ها بدون در نظر گرفتن آموزش و قرار دادن قوانین مورد نیاز اتفاق افتاد و به مدد آن بحث اعتیاد به گوشی‌های تلفن همراه در بین دانش‌آموزان زیاد شده است.»

در واقع دنیا در حال حاضر با پدیده‌هایی مواجه شده که این پدیده‌ها متأثر از استفاده بدون برنامه‌ریزی و زودتر از موعد کودکان از فضای مجازی است.

او توضیح می‌دهد که حواس‌پرتی دیجیتالی در حوزه دانش‌آموزان یکی از مواردی است که در این فضای بدون آموزش به وجود آمده است. حواس‌پرتی دیجیتالی بیانگر این است که نویزهای متأثر از رسانه یا ناشی از آن به شدت می‌تواند سبب پرت‌شدن حواس فرد و تمرکز در دانش‌آموز شود. در واقع برای دانش‌آموزی که مشغول درس خواندن است هر گونه عامل حواس‌پرتی که تمرکز او را بر هم بزند می‌تواند نقطه ضعف به حساب بیاید و باید برای آن راهکار یافت.

یعنی این پیام‌هایی که در تبلت گوشی همراه یا کامپیوتر ظاهر می‌شود، صدایی که از خودش ایجاد می‌کند سبب حواس‌پرتی دیجیتالی می‌شود، بنابراین لازم است به کودکان این موضوع آموزش داده شود که تمرکز آنها بر اثر استفاده از وسایل دیجیتال از بین نرود و حدود و اندازه‌های استفاده آنها مشخص شود.

اما مسأله مهمی که در این میان ایجاد شده، شکاف بین دیجیتال و  آگاهی بین والدین و فرزندان است که باعث می‌شود مدیریت این فضا توسط والدین با مشکل روبه‌رو شود.

شکاف بین دیجیتال و آگاهی بین دانش‌آموزان نیز زیاد است و این فاصله می‌تواند برای پدر و مادر مشکل ایجاد کرده و مرجعیت تربیتی را از آنها بگیرد و به رسانه دهد و در واقع رسانه است که می‌تواند مدیریت را در دستش بگیرد و به فرزند ما مشورت و آگاهی داده و مورد اعتماد او باشد.

بنابراین ما با دو مواجهه روبه‌رو هستیم اول آنکه یا باید تقابل کنیم یا همراهی داشته باشیم که راه اول جواب نمی‌دهد و این راه دوم است که می‌تواند منجر به نتیجه شود، زیرا به محض مقابله با دانش‌آموز در فضای رسانه و دیجیتال در واقع او را به غریبه‌هایی که در رسانه هستند و مترصد فرصت برای گمراهی فرزند ما نشسته‌اند و به خود رسانه واگذار کرده‌ایم و اینجا تبعاتی به دنبال دارد که قابل جبران نیست.

نصیری توضیح می‌دهد که بهترین راهکار آموزش سواد رسانه‌ای است، باید به دانش‌آموز آگاهی و توضیح داد که مولفه‌های حریم خصوصی و امنیت سایبر  چه عواملی است. در واقع این آموزش‌ها باید به خانواده‌ها و دانش‌آموزان و معلمان داده شود تا بتوانند این فضا و مخاطرات موجود در آن را بشناسند و بدانند در این فضایی که برای آنها ایجاد شده است، چگونه کنشگری کنند تا کمترین آسیب به آنها وارد شود.

آنچه از مورد قبل و وضع محدودیت با استفاده از نرم‌افزار‌های مختلف اهمیت نسبتا بیشتری دارد آن است که در درجه اول به کودک‌تان آموزش دهید که چطور به‌ شکل مناسب و بجا از فضای مجازی استفاده کند و با کار‌های خطرناک، خود و عزیزانش را به دردسر نیندازد. برای شروع راهکار‌ها و توصیه‌های زیر را مدنظر داشته باشید و عملی کنید:

*به‌ اشتراک‌گذاری تصاویر شخصی و خانوادگی را ممنوع کنید.

*به کودک‌تان گوشزد کنید رمز‌های عبورش را به‌هیچ‌ عنوان نباید در اختیار دیگران بگذارد.

*قوانین خانوادگی برای استفاده از اینترنت داشته باشید و همه اعضای خانواده را ملزم به رعایت آنها کنید.

*به او بگویید تا خود شما اجازه نداده باشید نباید با کسانی که در فضای مجازی آشنا می‌شود، قرار ملاقات بگذارد.

*از کودک‌تان بخواهید اگر در فضای مجازی صحبت با کسی وحشت‌زده یا آزرده‌خاطرش کرد، حتما به شما اطلاع بدهد.

*به او یاد دهید تحت هیچ شرایطی اطلاعات شخصی اعم از آدرس منزل، شماره تلفن، اسم یا آدرس مدرسه را در اینترنت فاش نکند.

*به کودک‌تان گوشزد کنید تحت هیچ شرایطی نباید به ایمیل‌ها، پست‌ها، پیام‌ها و متن‌های تهدیدآمیز پاسخ دهد (اگر ارسال چنین پیام‌هایی مکرر و آزاردهنده شد، مسأله را با نیروی انتظامی در میان بگذارید).

*همراه با کودک‌تان در فضای مجازی وقت بگذرانید و به او رفتار و رویکرد مناسب را آموزش دهید.

*سایت‌های موردعلاقه کودک را نشان (Bookmark) کنید تا دسترسی او به این سایت‌ها ساده‌تر شود.

*اگر کودک به‌خاطر تجربه‌ای ناخوشایند در فضای مجازی نزد شما آمد، او را جدی بگیرید و به حرف‌هایش بها دهید.

*حساب کارت اعتباری و قبض تلفن را زیر نظر داشته باشید تا اگر هزینه‌های نامعقول از کارت کم شد یا قبض به‌طرز غیرمعمولی گران آمد، متوجه شوید.

* کامپیوتر را به‌جای آنکه در اتاق‌خواب کودک‌تان قرار دهید، در یکی از قسمت‌های اشتراکی خانه، مثل اتاق نشیمن بگذارید و ناظر استفاده کودک از آن در فضای مجازی باشید. همچنین از نظارت بر فعالیت کودک با دستگاه‌های هوشمند مثل تبلت و موبایل غافل نشوید.