روزنامه آفتاب یزد

تاثیر سقف قیمتی نفت بر اهمیت کمتر خاورمیانه

عدنان مزارعی؛ معاون سابق خاورمیانه و آسیای مرکزی صندوق بین‌المللی پول و پژوهشگر موسسه پیترسون، بر این نظر است که خاورمیانه آن‌قدر دیگر برای دنیا مهم نیست و از این به بعد
نیز مهم نخواهد بود. این جمله نه گفتنش
آسان است و نه شنیدن آن! اینکه می‌بینیم استراتژی کشورهای مختلف در برابر خاورمیانه دارد عوض می‌شود تا حد زیادی انعکاسی از شرایطی است که پیشِ روی خاورمیانه است.
خاورمیانه بزرگ‌ترین منطقه تولید انرژی کربنی در جهان است و بیشترین یارانه مصرف انرژی را نیز به مردم پرداخت می‌کند. برای تولید نفت و گاز غیرمتعارف (Unconventional) به جهت تعالی شیوه استخراج مورداستفاده در آن و همچنین آثار و پیامدهای شگرف و مهم آن بر سیاست و اقتصاد انرژی در سطح بین‌المللی از تعبیر «انقلاب» (Shale Revolution) استفاده شده است. بدیهی است که میزان تاثیرپذیری خاورمیانه از این انقلاب به جهت تحمیل سقف قیمتی بر حداکثر بهای نفت، غیرقابل‌اغماض است.


۱) سقف قیمتی نفت
مطالعات اخیر در حوزه اقتصاد انرژی با بررسی سمت عرضه و سمت تقاضای نفت برای سقف رشد قیمت آن محدودیت نشان می‌دهند.
۱-۱) سمت عرضه
مبنای سیستم جهانی انرژی در قرن بیستم، افزایش دائمی تقاضا و عرضه محدود بود، حال‌آنکه در قرن بیست‌ویک، با توسعه نفت‌های غیرمتعارف در آمریکای شمالی، کشف مخازن بزرگ در اروپا و روسیه و افزایش تولید در کشورهای مختلف از عراق و امارات گرفته تا برزیل و نیجریه و همچنین پیشرفت فناوری، طرف عرضه نفت و گاز با افزایش فراوانی روبه‌رو بوده است.
ورود منابع غیرمتعارف نفتی به عرضه جهانی آن نشان می‌دهد که نفت در آینده با یک سقف قیمتی مواجه خواهد بود. برای درک وقایع بازار نفت، ابتدا به نیمه دهه ۲۰۰۰ بازمی‌گردیم. قیمت نفت به دلیل افزایش تقاضای جهانی به‌ویژه تقاضای چین شدیداً روبه افزایش بود و تولید نفت قدرت پاسخگویی به تمام حجم تقاضا را نداشت. درنتیجه قیمت نفت طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴ حدوداً بشکه‌ای ۱۰۰ دلار بود. با افزایش قیمت نفت، برای بسیاری از شرکت‌ها استخراج نفت از مناطق دشوار، سودآور شد. در ایالات‌متحده، شرکت‌ها با استفاده از فنّاوری‌هایی نظیر حفاری افقی (Horizonta- Drilling) و شکست هیدرولیکی (Hydraulic Fracturing) کار استخراج نفت رُستی (Shale Oil) را آغاز کردند. در کانادا، شرکت‌های نفتی شروع به استخراج نفت از ماسه‌های نفتی نمودند. این مسئله منجر به رونق تولید از منابع نامتعارف گردید. آمریکا از سال ۲۰۰۸ توانسته روزانه ۴ میلیون بشکه نفت را به بازار جهانی بیفزاید. منابع غیرمتعارف، به لحاظ حجم، بسیار بزرگ‌تر از منابع متعارف هستند؛ ولی هزینه استخراج بالایی دارند. فنّاوری تولید منابع غیرمتعارف بسیار آلاینده است. بخش زیادی از تولید نفت و گاز رستی آمریکا در اطراف مناطق مسکونی و در مزارع کشاورزی صورت می‌گیرد که آلودگی‌های زیادی ایجاد می‌کند. نگرانی جدی‌تر مربوط به مواد شیمیایی تزریق‌شده است که در درازمدت موجب آلودگی آب‌های زیرزمینی می‌شوند. نگرانی دیگر مربوط به ایجاد زمین‌لرزه‌های خفیف است. به همین دلایل، اروپایی‌ها هنوز اجازه استفاده از این منابع را نداده‌اند؛ ولی در آمریکا این کار انجام شده و این کشور از واردکننده نفت و گاز به صادرکننده تبدیل شده است. تولید نفت متعارف آمریکا حدود ۵ میلیون بشکه در روز بوده است که با انقلاب نفت رستی طی چند سال به بیش از ۱۰ میلیون بشکه در روز
رسیده است. همین اتفاق درباره گاز با حجمی بسیار بالاتر افتاده است. قیمت تمام‌شده نفت رستی در میادین مختلف آمریکا با یکدیگر تفاوت دارد و از ۳۰ تا ۸۰ دلار در هر بشکه متغیر است. درواقع با فنّاوری مواجه هستیم که عرضه آن بی‌نهایت است؛ ولی هزینه تولید آن به‌عنوان‌مثال ۸۰ دلار در هر بشکه است. نتیجه این است که قیمت نفت در بلندمدت نمی‌تواند با این رقم فاصله زیادی پیدا کند؛ چون به‌محض عبور قیمت نفت از ۸۰ دلار در هر بشکه و رسیدن به ۱۰۰ تا ۱۲۰ دلار، امکان عرضه حجم زیادی از نفت رستی به وجود می‌آید؛ اما اگر قیمت نفت به کمتر از ۸۰ دلار برسد، مسئله به‌گونه‌ای دیگر خواهد بود. در سقوط اخیر قیمت نفت، چاه‌ها حفر شده بودند و هزینه سرمایه‌ای (CAPEX) آن‌ها ریخته (Sunk) شده بود. درنتیجه با توجه به اینکه هزینه نهایی (Margina- Cost) آن‌ها بیش از چند دلار نیست، چاه‌هایی که دو سه سال عمر دارند به تولید ادامه می‌دهند؛ ولی حفر چاه‌های جدید دیگر اقتصادی نیست. به‌عبارت‌دیگر در نفت با یک‌عدم تقارن مواجه هستیم: وقتی قیمت نفت افزایش می‌یابد، سرمایه‌گذاری بالا می‌رود؛ ولی بعد از کاهش قیمت‌ها، دیگر به‌صورت متقارن کاهش نمی‌یابد (روح‌الله کهن هوش‌نژاد، رهایی از نفرین منابع، صص. ۱۱۰ و ۱۱۱).
۱-۲) سمت تقاضا
فاتح بیرول؛ رئیس فعلی آژانس بین‌المللی انرژی، اخیراً در اجلاس «گذار انرژی در خاورمیانه و شمال آفریقا» که در عمان برگزار شد، اعلام کرد که «پادشاه جدید انرژی دنیا، خورشید است!» در یک جمله می‌توان گفت که دوران پادشاهی نفت به پایان رسیده است.
فرآیندهای صنعتی و سوخت‌های فسیلی مانند زغال‌سنگ، نفت و گاز طبیعی باعث افزایش ۷۸درصدی کل انتشار گازهای گلخانه‌ای از سال ۱۹۷۰ تا ۲۰۱۰ بوده است. در قرن بیست‌ویک طرف تقاضا با اهمیت روزافزون تغییرات اقلیمی و تعهدات کشورها به کنوانسیون پاریس با کاهش سهم انرژی‌های فسیلی روبه‌رو خواهد بود. روندها و سناریوهای متفاوت نهادهای مختلف نشان می‌دهد که در سال‌های پیشِ رو، سهم برق در سبد مصرفی جهان بیشتر خواهد شد و در بخش حمل‌ونقل جاده‌ای با توسعه خودروهای هیبریدی و برقی با راندمان بالا، میزان تقاضای سوخت‌های فسیلی کاهش خواهد یافت. اگر قرن بیستم، قرن اهمیت و نفوذ دولت‌های نفتی بود، قرن بیست‌ویکم، قرن دولت‌های برقی خواهد بود.
جو بایدن رئیس‌جمهور ایالات‌متحده یک ماه پیش، با یک فرمان اجرایی مسیر جدیدی مقابل صنعت خودرو آمریکا قرار داد. او در امتداد هدف کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای اعلام کرد که نیمی از خودروهای جدید تولیدی تا سال ۲۰۳۰ باید برقی باشند. بایدن برای اینکه میزان حمایت خود را از توافق اقلیمی پاریس و جلوگیری از گرم شدن زمین نشان دهد، مدتی پیش نیز جان کری را به‌عنوان نماینده ویژه آمریکا در امور اقلیمی انتخاب کرده بود. جنرال‌موتورز در استقبال از فرمان اجرایی بایدن اعلام کرده که هدفش تمام الکتریکی شدن تا سال ۲۰۳۵ است. در بسیاری از کشورهای اروپایی از سال ۲۰۳۰ یا ۲۰۳۵ فروش خودروهای با سوخت فسیلی ممنوع خواهد شد و روند توسعه خودروهای الکتریکی در دنیا رو به صعود است. مرسدس بنز هم پیش‌تر، هدف تولید صددرصدی خودروهای سبک برقی تا سال ۲۰۳۰ را اعلام کرده است. چین که فعلاً بزرگ‌ترین واردکننده نفت دنیاست، سال ۲۰۲۰ رکورد فروش سالانه خودروهای برقی را شکسته و ۳/۱ میلیون
خودرو الکتریکی در این کشور فروخته شده است. فروش جهانی خودروهای برقی در سال ۲۰۲۰ نیز ۳۹ درصد نسبت به سال قبلش افزایش داشته است.
بیست‌وششمین اجلاس تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد ۲۰۲۱ که به COP26 معروف است به ریاست بریتانیا در گلاسکو برگزار خواهد شد آن‌ها می‌گویند که قصد دارند مسیری را تعیین کنند که طی آن تصاعد جهانی خالص کربن تا سال ۲۰۵۰ به صفر خواهد رسید. در این اجلاس همچنین شانزدهمین نشست پروتکل کیوتو و سومین نشست مربوط به توافقنامه پاریس برگزار خواهد شد. اگر استفاده از انرژی تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی با سرعت بیشتری رشد نکند، اهداف بین‌المللی اقلیمی برآورده نخواهند شد و هدف اصلی توافق‌نامه پاریس در سال ۲۰۱۵ که جلوگیری از افزایش دمای زمین بیش از دو درجه سانتی‌گراد است، قابل‌دستیابی
نخواهد بود.
بر اساس اسناد افشاشده‌ای که توسط گروه تحقیقاتی گرین‌پیس (Greenpeace) مشاهده شده، کشورهایی که زغال‌سنگ، نفت خام، گوشت گاو و خوراک دام تولید می‌کنند در حال تلاش و لابی برای تضعیف گزارش اقلیمی کلیدی سازمان ملل متحد برای این اجلاس هستند؛ به‌طور مثال استرالیا می‌خواهد از زغال‌سنگ، عربستان سعودی از نفت، روسیه از گاز طبیعی و برزیل از تولید گوشت گاو حمایت کنند. مارک مازلین، استاد زمین‌شناسی کالج دانشگاهی لندن می‌گوید که «این لابی‌گری‌ها دقیقاً مسیر اصلی که باید طی شود را به ما نشان می‌دهند. استفاده از زغال‌سنگ باید با سرعت هرچه بیشتری متوقف شود. مصرف نفت و گاز را باید به‌تدریج متوقف کنیم. جنگل‌سازی باید آغاز شود و به سمت رژیم غذایی گیاهی‌تر حرکت کرد و مقدار گوشت تولیدشده را کاهش داد. این اقدامات نه‌تنها به کاهش انتشار کربن کمک می‌کنند، بلکه به بهبود کیفیت هوا و رژیم غذایی ما می‌انجامد و جان میلیون‌ها نفر را هم نجات می‌دهد.»
نکته در این است که افکار عمومی در غرب و به‌ویژه آمریکا از انرژی پاک پشتیبانی می‌کنند؛ اما اگر افزایش قیمت‌ها آزاردهنده باشد این افکار نیز تغییر جهت خواهند داد. لی کی کیانگ نخست‌وزیر چین اخیراً گفت که دوران‌گذار انرژی باید به دقت مرحله‌بندی شود (Sound and Well-paced). از ماه می‌تا اکتبر ۲۰۲۱ بهای یک سبد نفت، زغال‌سنگ و گاز تا ۹۵ درصد بالا رفت. دانیل یرگین؛ چهره برجسته نفتی و برنده جایزه پولیتزر، معتقد است که تولید نفت و گاز رستی به دلیل کاهش سرمایه‌گذاری کاهش خواهد داشت و با وجود قیمت‌های بالاتر به کندی بهبود خواهد یافت. به همین دلیل بریتانیا (میزبان اجلاس COP26) نیروگاه‌های زغال‌سنگی خود را دوباره روشن کرده است. هفته‌نامه اکونومیست در مطلبی
‏(The firsbig energy shock of the gree- era) تصریح کرده است که رهبران این اجلاس باید گامی فراتر از تعهدات بردارند و مشخص سازند که فرآیندگذار چگونه عمل می‌کند؛ به‌ویژه اگر آن‌ها در زیر نور چراغ‌هایی اجلاس را برقرار کنند که برق آن‌ها با سوخت زغال‌سنگ تامین شده باشد!
۲) تاثیر سقف قیمتی نفت بر اهمیت خاورمیانه
تغییر رویکرد آمریکا به نظام بین‌الملل به‌طور عام و به خاورمیانه به‌طور خاص، تحت تاثیر اجتماع همین سقف قیمتی نفت با سایر دلایل کاملاً مشهود است.
۲-۱) تغییر رویکرد آمریکا به نظام بین‌الملل
بایدن در سخنرانی اخیر خود در سازمان ملل متحد گفت که ایالات‌متحده به دنبال جنگ سرد جدید یا جهانی تقسیم‌شده به بلوک‌های سخت قدرت (A World Divided into Rigid Blocs)
نیست. رئیس‌جمهور جو بایدن دوست دارد جهان باور کند که ایالات‌متحده به طرز قابل‌توجهی در حال تغییر است. وی در سپتامبر ۲۰۲۱ در مجمع عمومی سازمان ملل متحد گفت شیفتگی آمریکا به جنگ (America- Infatuatio- with War) پایان‌یافته است و دیگر باقدرت نظامی به‌عنوان پاسخی برای هر مشکلی
‏(A- Answer to Every Problem) که در سراسر جهان مشاهده می‌کند، برخورد نخواهد کرد. اندرو جی. باسویچ و آنل شلین در مطلبی (The End of America- Militarism?)
که اخیراً در فارن‌افرز (Foreig- Affairs) منتشر شده است محور اصلی پیام رئیس‌جمهور را اذعان به این امر می‌دانند که در دهه‌های اخیر، ایالات‌متحده نیروی نظامی را به‌عنوان آخرین راه‌حل
‏(Too- of LasResort) اولویت‌بندی نکرده است. برعکس، استفاده غیرقانونی از زور (Promiscuous Use of Force) به‌عنوان ویژگی بارز (Hallmark) دولتمردان آمریکایی نمود یافته است؛ به‌طوری‌که عباراتی مانند «جنگ بی‌پایان» (Endless War)
و «جنگ‌های ابدی» (Forever Wars) به جزء اصلی گفتمان سیاسی روزمره (Staples of Everyday Politica- Discourse)
تبدیل‌شده‌اند. به گفته بایدن، در این دوره جدید، رهبری جهانی ایالات‌متحده (U. S. Globa- Leadership) همچنان مهم است؛ اما ایالات‌متحده «نه با الگوی قدرت ما» (NoJuswith the Example of our Power) بلکه «با قدرت الگوی ما»
‏(With the Power of our Example) رهبری خواهد کرد.
۲-۲) تغییر رویکرد آمریکا به خاورمیانه
به‌نوعی اجماع حاکمیت آمریکا در اتفاق‌نظر با اسراییل این است که اقتدارگرایی خاورمیانه را مدیریت دیجیتالی کنند
‏(Digita- Authoritarianism). دکتر محمود سریع‌القلم از این منظر نفوذ آمریکا در خاورمیانه را از پارادایم سرزمینی به پارادایم دیجیتالی تغییر یافته می‌داند. ایشان در پاسخ بدین پرسش که «آیا آمریکا از خاورمیانه خارج می‌شود؟» طی مطلبی اظهار داشته است که همچنان که شرکت‌ها بعضی از خدمات خود را برون‌سپاری (Outsourcing) می‌کنند، سیاست خارجی آمریکا در دو قسمت مناقشه برانگیز، عملیات خود در خاورمیانه را برون‌سپاری کرده است: (۱) منطق آمریکا در اقناع اعراب برای همکاری با عراق روشن است: مگر شما نمی‌گویید ایران هلال شیعی درست کرده است، خوب شما ائتلاف عربی درست کنید و با سرمایه‌گذاری در عراق و مساعدت در توسعه ملّی، همکاری و حس درون عربی گسترش می‌یابد. ایران که پول ندارد. شما باید نگاه خود را به منطقه تغییر دهید. اختلافات خود را کنار بگذارید، ما هم در خدمتتان هستیم. (۲) منطق آمریکا در اقناع پاکستان و اعراب روشن است: شما (پاکستان) نگران گسترش همکاری‌های استراتژیک ما با هندی‌ها هستید ولی هدف بزرگ‌تر این همکاری آمریکا، هند، ژاپن و استرالیا (موسوم به Quad)، چین است. شما جایگاه خود را دارید. حوزه نفوذ شما هم‌اکنون گسترش می‌یابد و فضای تنفسی بیشتری در توازن نیروها با هند خواهید داشت. شما که زیروبم افغانستان را می‌دانید، آن را کنترل کنید. برای اعراب هم جا بازکنید. آن‌ها هم پول و امکانات دارند و هم اراده و انگیزه برای بزرگ‌تر کردن شعاع نفوذ خود در برابر ایران. با اعراب همکاری کنید. ما هم در خدمتتان هستیم.
ختم کلام: تاثیر سقف قیمتی نفت بر اهمیت کمتر خاورمیانه
در جریان تحولات موسوم به بهار عربی، آمریکایی‌ها تاکنون اجازه نداده‌اند که وزش نسیم‌های این بهار از مرزهای عربستان سعودی عبور کند. حتی رژیم حاکم بر بحرین نیز تداوم حیات خود را مرهون عربستان سعودی است. شاید اگر این نگرانی وجود نداشت که موفقیت تحول‌خواهان در بحرین، موجب تشجیع شیعیان مناطق شرقی و نفت‌خیز عربستان خواهد شد و دامنه تحول‌خواهی را به عربستان خواهد کشید، تحولات بحرین به گونه دیگری رقم می‌خورد و اجازه دخالت عربستان در امور داخلی بحرین داده نمی‌شد. سیدغلامحسین حسن‌تاش؛ از روسای پیشین مرکز مطالعات استراتژیک انرژی، به‌هرحال این را یک واقعیت می‌داند که حمایت آمریکا از
رژیم‌های سلطنتی، منسوخ و غیر دموکراتیکی مانند عربستان و بحرین و کویت، یک تضاد غیرقابل‌توجیه در سیاست خارجی این کشور است که اعتبار ادعاها و سیاست خارجی این کشور را زیر سوال برده است. طبیعی است تا وقتی‌که نفت عربستان در بازار جهانی نفت غیرقابل جایگزین است و ایالات‌متحده نیز به این بازار نیازمند است، دولت آمریکا نمی‌تواند ریسک نزدیک شدن جریان بهار عربی و تحول‌خواهی به مرزهای عربستان را بپذیرد و این تضاد غیرموجه در سیاست خارجی آمریکا تداوم خواهد داشت؛ اما اگر ایالات‌متحده از نفت و گاز بازارهای جهانی (خارج از آمریکای شمالی) بی‌نیاز شود، ممکن است اوضاع سیاست و قدرت در کشورهای جنوب خلیج‌فارس به گونه دیگری رقم بخورد و در این‌صورت علاوه بر اینکه تضاد سیاست خارجی آمریکا برطرف خواهد شد، بر اثر تحولات ناشی از آن، رشد اقتصادی رقبای مهمی مانند چین که مهم‌ترین چالش بلندمدت ایالات‌متحده می‌باشد، نیز کنترل و تعدیل خواهد شد. ضمناً با توجه به آنچه ذکر شد کاهش و قطع (احتمالی) نفت خام ایران می‌تواند کمترین مشکل را برای ایالات‌متحده و بیشترین مشکل را برای چین ایجاد کند. ایالات‌متحده در افق بلندمدت بزرگ‌ترین چالش خود را چین و رشد شتابان اقتصادی این کشور می‌داند و لذا ممکن است از هر عاملی که این رشد را کُند نماید، استقبال کند. خصوصاً اینکه چین از ناحیه سایر تحریم‌های که علیه ایران وضع شده است عمدتاً منتفع شده است. همین مسئله را در مورد تهدیدهای مطرح در مورد خلیج‌فارس و تنگه هرمز هم می‌توان تعمیم داد. به همین دلیل است که اخیراً وانگ یی؛ وزیر خارجه چین، در اظهار موضعی کم‌سابقه اعلام می‌کند که «روابط با عربستان سعودی در صدر تلاش‌های دیپلماسی چین در خاورمیانه قرار دارد».
سیاست خارجی که تاکنون عربستان سعودی دنبال کرده است اصطلاحاً «پیروی از یک کشور پُرقدرت» (Bandwagoning) نامیده می‌شود. در این حالت کشور قدرتمندتر، امنیت کشور پیرو را تضمین و در برخی برهه‌ها به آن کمک می‌کند و لزوماً کشور پیرو نیز با دشمن کشور قدرتمند نیز دشمن خواهد بود. در چنین حالتی اگر کشور قدرتمند با دشمنش، روابط دوستانه برقرار کند کشور پیرو «احساس رهاشدگی» خواهد کرد. مهران کامروا؛ استاد علوم سیاسی دانشگاه جرج تاون قطر، بر این نظر است که ترس از این احساس همواره یک فرض سیاست خارجی عربستان بوده است. در مورد مخالفت عربستان سعودی با برجام این نکته به‌وضوح دیده می‌شود (تجارت فردا، ش. ۴۲۸، ص. ۲۹).
تا قبل از در نظر گرفتن منابع غیرمتعارف، خاورمیانه می‌توانست بیشترین تولید را داشته باشد. الان آمریکای شمالی به‌اندازه خاورمیانه نفت دارد. با در نظر گرفتن مجموع منابع متعارف و غیرمتعارف، حوزه روسیه و آسیای میانه، خاورمیانه و آمریکای شمالی تقریباً به یک اندازه نفت دارند و مجموع کل منابع ازاین‌دست در دنیا به ۴۳۰۰میلیارد بشکه می‌رسد. پیش‌بینی این است که در آینده عمده رشد تقاضا از محل منابع غیرمتعارف تامین خواهد شد و منابع متعارف نقش اصلی را نخواهند داشت. این برای کشورهای تولیدکننده نفت متعارف مثل ایران بدین معناست که اگر قیمت نفت را هزینه تولید آخرین تولیدکننده تعیین کند، با یک سقف برای قیمت نفت روبه‌رو خواهیم بود؛ مگر اینکه دولت‌ها بر اساس ملاحظات زیست‌محیطی اجازه تولید را از منابع غیرمتعارف ندهند (روح‌الله کهن هوش‌نژاد، رهایی از نفرین منابع، ص. ۱۱۱).
بدون تردید تحمیل سقف قیمتی بر حداکثر بهای نفت حاصل از تولید نفت و گاز غیرمتعارف (Unconventional) اهمیت خاورمیانه و ازجمله عربستان سعودی را برای ایالات‌متحده کمتر از قبل کرده است. همین امر سبب شده است که عربستان سعودی در چارچوب‌گذار از راهبرد «دنباله‌روی سخت» به سمت راهبرد «موازنه نرم» به متنوع‌سازی منابع امنیت خود روی آورد.
برگزاری چهار دور مذاکرات ایران و عربستان و انتشار خبر از سرگیری مبادلات تجاری بین ایران و عربستان سعودی تا زمان نگارش این نوشتار، اثر مبارک این اهمیت کمتر خاورمیانه به‌واسطه بروز سقف قیمتی بر حداکثر بهای نفت می‌تواند تلقی شود.
لینک منبع خبر
پربازدیدترین‌های روزنامه ها
وزیر کار:یارانه ثروتمندان به تدریج حذف می‌شود (شهروند) اتمام حجت هسته‌ای تهران (جوان)فرصت‌هاي ترامپيزم (اعتماد) اخبار ویژه (کيهان)
سایر اخبار این روزنامه
‌مراقب توصیه‌های پزشکی تلویزیون باشید رئیسی قول رسیدگی فوری داد لزوم تحلیل جامعه‌شناختی و روانشناختی از نقش عنصر دین در دفاع مقدس زنی که به « رجل سیاسی» معنای تازه‌ای بخشید اگر دامادتان مستعد است برود بخش خصوصی جناب آقای زاکانی چرا عقب نشینی؟ آقازاده سالاری یا داماد محوری اندیکا، ممنون؛ سی سخت فراموش نشود! هدف ایران از تاخیرهای هسته‌ای مویه یِ بوم در فراق درّودی زیر گرفتن قانون با لودر! تاثیر سقف قیمتی نفت بر اهمیت کمتر خاورمیانه رئیسی قول رسیدگی فوری داد