روزنامه ابتکار
1400/12/01
«جامعه بی‌سر» آینده سیاسی ایران را تهدید می‌کند زنگ خطر عبور مردم از چهره‌ها و گروه‌های مرجع
اکنون و درپی ضعف مقبولیت اجتماعی چهره ها و گروه های مرجع، از سویی و مهندسی‌های انتخاباتی، از سوی دیگر، ایران با پدیده قدرت یابی فعالان سیاسی مواجه شده که نه مقبولیت مردمی گسترده، نه پشتوانه گروه های مرجع و نه کارنامه سیاسی عملکردی چشمگیری دارند.به گزارش خبرآنلاین، جامعه ایران، همانند جوامع پرشما دیگری، همواره از گروه ها و چهره های مرجعی برخوردار بوده که در بزنگاه های مهمی همانند انتخابات گوناگون ، با اعلام موضع و نظرشان، سمت و سوی آرای مردم یا برداشت غالب در افکار عمومی پیرامون رخدادهای مختلف را شکل می‌دادند اما از سال ۸۸ به این طرف، تحت تاثیر تحولات متعدد، گروه‌ها و چهره‌های مرجع به حاشیه رانده شده‌اند و به دلیل کاهش نفوذ و اعتبار آنان، قادر به تاثیرگذاری در افکار عمومی نیستند.
این واقعیت، شاید خوشایند برخی باشد اما پیامدهای تلخ خود را در گردنه‌هایی مانند نیاز به وحدت ملی یا اعتراضات گسترده خیابانی نشان داده و خواهد داد. در غیاب گروه‌ها و چهره‌های مرجع سیاسی و غیرسیاسی، بازیگردانی تحولات مهم کشور تحت کنترل شبکه‌های اجتماعی قرار گرفته و می‌گیرد که با وجود مزایای فراوان، از ظرفیت میدان‌داری هیجانی برخوردار است و نتیجه نسخه پیچی های آنان ، الزاما با منافع ملی منطبق نیست . اما چرا از افراط در تکیه به گروه ها و چهره‌های مرجع به مرحله تفریط رسیده و اکثریت مردم ، دیگر بهای چندانی به آنان نمی دهند؟
از انتخابات ۸۸ تا به امروز به مرور، نقش رهبران سیاسی متاثر از نفی سازمان یافته احزاب اصلاح طلب و کاستی های عملکردی اصلاح طلبان و نیز ضعف تشکل ها و فعالان سیاسی اصولگرا در شناسایی و پاسخ دادن به مطالبات اکثریت مردم، کاهش یافته است و شبکه‌های اجتماعی، با خیزشی حیرت انگیز، جایگزین گروه‌ها و چهره‌های مرجع پیشین شده‌اند.
از این رهگذر، شکل گیری تجمعات اعتراضی صنفی و اقتصادی فاقد پشتوانه حزبی بوده و اعتراضات معیشتی سالهای ۹۶ و ۹۷ و ۹۸ نیز فاقد وجه تعیین کنندگی از سوی احزاب و گروه ها و حتی نخبگان سیاسی بوده و این شبکه های اجتماعی بودند که جنبش های بی سر را هدایت می کردند.
این وضعیت نتایج مخربی به همراه داشته است. اول، تضعیف اعتماد عمومی است. با انحلال یا تضعیف تشکل ها و گروه‌های مرجع و با اعتبارزدایی از نخبگان سیاسی و یا کناره گیری و طرد آنها از صحنه سیاست، اعتماد عمومی نسبت به نظام سیاسی متولد این جریان‌ها و افراد از بین رفته است. دوم، کاهش مسئولیت اجتماعی افراد نسبت به جامعه و نظام سیاسی است.
وقتی افراد در عضویت گروه‌های سیاسی نباشند و شبکه‌های اجتماعی عهده دار هدایت افراد باشند، افراد به چنان اعتماد به نفسی از کنشگری انفرادی دچار می شوند که در جامعه اتمیزه شده ایران که گروه و حزب و نخبه را در حالت انحلال قرار داده، این افراد «خودآگاه پندار» هستند، که در رویدادهای اجتماعی متاثر از پیام های سیاسی به دنبال منافع خصوصی افراد و نه خیر عمومی جامعه خواهند رفت. از این رهگذر مفهوم جامعه که مشروعیت نظام سیاسی را تامین می‌کند از میان رفته و افراد در جامعه‌ای بدون هدف واحد ، به سمت اهداف فردی و نه گروهی پیش خواهند رفت.
در این وضعیت، کسانی که به مثابه گروه‌های مرجع نقش‌آفرینی می‌کردند به‌طور فزاینده‌ای در حال مرجعیت‌زدایی هستند و سنت، عرف و فرهنگ دیرینه‌ای که روحی زیبا به جامعه می‌داد اندک اندک در حال از دست دادن زیبایی خود است. اما آیا جامعه و نظام سیاسی برای خروج از چنین وضعیتی نمی تواند در خود بازنگری و نقدی از درون کند ؟ پاسخ این سوال به اراده ای عمومی وابسته است.
جناح ها و تشکل ها، یکه تاز عرصه سیاست
اولین انتخابات ریاست جمهوری بعد از تغییر قانون اساسی و در سال ۶۸ که با رقابت بین عباس شیبانی و هاشمی رفسنجانی صورت گرفت عملا تمام نگاه ها به جناح راست میانه رو و پیش رو آن، هاشمی رفسنجانی بود.
او از چند ماه قبل، حتی قبل از رحلت امام از طرف جناح راست و حتی جناح چپ برای انتخابات ریاست جمهوری در نظر گرفته شده بود. هاشمی رفسنجانی به علت بی طرفی نسبی در برخورد با دو جناح، مورد تایید هر دو جریان بود. مهدی کروبی، دبیرکل مجمع روحانیون مبارز (جناح چپ) صریحا از کاندیداتوری هاشمی رفسنجانی حمایت کرد و از حمایت «مجمع روحانیون مبارز تهران» از ایشان خبر داد.
از سوی دیگر «جامعه روحانیت مبارز» (جناح راست) با توجه به این که هاشمی رفسنجانی از اعضای برجسته آن به شمار می‌رفت، ولیکن قرابت و نزدیکی دیدگاه های هاشمی به جناح راست و پذیرش آن نوع اقتصادی که جناح راست آن را همواره مطرح می کرد، از ایشان حمایت نمود. اما در انتخابات ریاست جمهوری سال۷۲، جریان یکپارچه حامی هاشمی در قالب گروه های سیاسی مختلف صف آرایی انتقادی داشتند.
در این انتخابات اکثر تشکل‌های جناح راست از هاشمی حمایت کردند. جامعه روحانیت که هاشمی از اعضای شورای مرکزی اش بود به حمایت از هاشمی پرداخت. جامعه مدرسین اعلام کرد که هاشمی را ارجح می‌داند. حبیب‌الله عسگراولادی دبیرکل جمعیت موتلفه اسلامی نیز حمایت حزب متبوعش را از هاشمی اعلام کرد. اما در سوی دیگر، جناح چپ یا سکوت کردند یا به انتقاد از هاشمی پرداختند. برای مثال بهزاد نبوی از اعضای شورای مرکزی سازمان مجاهدین انقلاب در اظهارنظری انتخابات را تشریفاتی خواند که در آن بُرد هاشمی مسجل است.
جناح و تشکل‌ها، زیر سایه چهره های شاخص
در جریان انتخابات سال ۷۶، مجددا گروه‌های سیاسی حول محور رئیس دولت اصلاحات و علی اکبر ناطق نوری صف آرایی کردند. مهمترین وجه تمایز این انتخابات نسبت به دوره‌های بعد و قبل خود، اتحاد و همگرایی جریان های سیاسی در حمایت از نامزد سیاسی مورد نظرشان بود. ویژگی این دوره از انتخابات تشکیل جبهه متحد اصلاحات شامل کلیه احزاب اصلاح طلب بود.
بررسی روند تعداد افراد ثبت نام کننده در انتخابات نشان داد که تعداد افرادی که خود را واجد شرایط نامزدی ریاست جمهوری می دانستند در این دوره به نحو شگفت انگیزی افزایش یافت. در انتخابات ریاست جمهوری سال ۸۰ ، ۸۱۴ نفر ثبت نام کردند که ۱۰ نفر از آنها مورد تایید شورای نگهبان قرار گرفتند اما در این دوره نیز احزاب اصلاح طلب با حمایت یکپارچه از رئیس دولت اصلاحات به او رای دادند.
با مرور انتخابات‌های سال ۸۴ و ۸۸ درمی‌یابیم ، گذار احزاب سیاسی در ایران از همگرایی به واگرایی پیش رفته است.اگر تکثر را یکی از نشانه های جامعه دموکراتیک بدانیم اما تکثر احزاب در ایران به دلیل وابستگی به جریان های قدرت متعلق به قدرت که فاقد استقلال مالی هستند، احزاب را در پیوند با قدرت سیاسی نگه داشته و منافع جامعه را با منافع صاحبان قدرت پیوند می زند.
انتخابات سال ۸۴ که با پیروزی احمدی نژاد به پایان رسید نمونه ای از تکثر احزاب اصلاح طلب به مثابه واگرایی سیاسی بود که به پیروزی احمدی نژاد به عنوان تنها نامزد مورد حمایت اصولگرایان نوگرا تبدیل شد. اصولگرایان با شعارهای عدالت طلبانه در این دوره از انتخابات و با بازسازی تشکیلاتی و رسانه ای توانستند، انگاره های گفتمان اصولگرایی را در ذیل گفتمان انقلاب صورتبندی کرده و اولین بار با ایجاد دوقطبی معنایی، پیروزی احمدی نژاد را رقم بزنند.
اگرچه پیامدهای دوقطبی انتخابات ۸۴ در سال ۸۸ به افزایش مشارکت در انتخابات برای تغییر وضعیت موجود تبدیل شد ، اما در این دور از انتخابات، همگرایی قدرتمند احزاب سیاسی و جامعه مدنی در یک سو و در سوی دیگر انطباق قدرت احزاب اصولگرا با جریان‌های قدرت نظام سیاسی، نتوانست نقش سازنده ایفا کند و به واگرایی مخربی در صحنه سیاست ایران تبدیل شد.
در این انتخابات، نقش شبکه های اجتماعی مجازی به عنوان مرجعیت آگاهی سیاسی ایرانیان و نهاد تصمیم ساز مجازی، ظهور کرد. ظهور فیسبوک و توئیتر در این انتخابات، نقش شبکه‌های اجتماعی را بیش از پیش به عنوان یکی از گروه‌های مرجع مهم در کنشگری ایرانیان برجسته ساخت. همین روند در انتخابات های سال ۹۲ و ۹۶ تکرار شد و از نقش جریان های سیاسی کاسته و گروه های سیاسی در قامت یک فرد بروز و ظهور داشتند و این شبکه های اجتماعی بودند که بازنمایی های معنایی از جریان‌های سیاسی را بر عهده داشتند.
تغییر مرجعیت سیاسی از گروه‌ها به افراد
بررسی روند ایفا گری نقش افراد و گروه‌ها و احزاب سیاسی در دوره‌های مختلف انتخابات‌های بعد از سال ۶۸ نشان می دهد، مرجعیت سیاسی از گروه‌ها به افراد منتقل شده و به مرور و تحت تاثیر برهم کنش های نهادهای قدرت نظام سیاسی و جامعه مدنی که اوج آن را در فاصله سال های ۸۴ تا ۹۶ شاهد بودیم، گروه‌ها و احزاب سیاسی به تدریج در جامعه ایرانی تضعیف شده و در سالهای گذشته این چهره های سیاسی و نیز روشنفکران و حتی شخصیت های شناخته شده هنری و ورزشی بودند که نقش بسیج کنندگی را ایفا می کردند.
سید محمد خاتمی، کناره گیری از صحنه عملیاتی سیاست
برخی نخبگان سیاسی در سال های گذشته از صحنه سیاست کناره گیری کردند. چهره‌هایی که روزی با مقبولیت گسترده مردمی در صحنه سیاست حضور داشته و سالیان طولانی عهده دار مسئولیت‌های متعددی در جمهوری اسلامی بودند. حالا بعد از اتمام دوره مسئولیت با فاصله گرفتن از ساختار تصمیم سازی رسمی در کشور، خود را بازنشسته کرده اند.
کناره‌گیری سید محمد خاتمی از صحنه عملیاتی سیاست، خبری بود که در هفته گذشته با واکنش های زیادی مواجه شد.محمدرضا خاتمی در مصاحبه‌ای گفت: «آقای خاتمی به مقامات کشور و دوستانشان گفتند که دیگر وارد صحنه عملیاتی سیاست نخواهند شد». خاتمی تنها سیاستمداری نبوده که در این سالها از سیاست کناره گیری کرده است. از ابتکار عمل های او در صحنه بین الملل، ایده گفت‌وگوی تمدن‌ها بود اما در صحنه داخلی کشور، همواره بعد از انتخابات ریاست جمهوری سال۸۴ که به پیروزی محمود احمدی نژاد انجامید ، به عنوان یکی از مهمترین رهبران گفتمان اصلاح طلبی فعالیت می کرد.
ناطق نوری، حاشیه نشین میدان سیاست
کمی دورتر، علی اکبر ناطق نوری بود که در ۲۸ اردیبهشت ماه ۱۳۹۶ به گفته خودش به دلیل حمایت از حسن روحانی از ریاست بازرسی دفتر رهبری استعفا کرد اما نه در آن انتخابات و نه در سایر کنش های سیاسی، اظهار نظری از او دیده نشد. اگرچه ناطق نوری در سال های پیش تر و بعد از انتخابات سال۷۶ که پیروز آن سید محمد خاتمی بود، با پیشنهاد اصولگرایان ریاست شورای هماهنگی نیروهای انقلاب اسلامی شد و در سال ۱۳۷۷ با ابتکار خود بین المجالس کشورهای اسلامی را تاسیس کرد. اگرچه نام ناطق نوری در هنگامه های انتخابات یا در نقدهای رادیکال جریان های عدالتخواه شنیده می‌شد اما به جز بیانیه‌های تکذیب و حضور آرام در جلسات غیررسمی، خبری از فعالیت های هدفمند او شنیده نشد.
دایره وسیع مرجعیت‌زدایی ملی
این دو نمونه، از مهمترین چهره‌هایی هستند که در صحنه سیاست بعد از انقلاب اسلامی حائز دو ویژگی مهم بودند . از یک سو در دوره ای بیشترین میزان رای مردم برای تصدی مسئولیت‌ها عالی نظام را بر عهده داشتند و دیگر آنکه متاثر از مشروعیت مردمی، به رکن مهم جریان های سیاسی اصولگرا و اصلاح طلب تبدیل شدند. اگر خاتمی و ناطق نوری را نمونه هایی از نخبگانی بدانیم که به دلایلی آمیخته به میل و اجبار از صحنه سیاست ایران کناره گیری کردند.
البته این وضعیت، منحصر به خاتمی و ناطق نوری نیست، کافی است فرجام سیاسی آنان که در دو قوه انتخابی مجریه و مقننه، در راس بودند مرور و وضعیت فعلی آنان در سپهر سیاست کشور را به یاد آوریم تا متوجه شویم ، دایره مرجعیت زدایی ملی چقدر گسترده است و تیزی آن تا چه حد است که حتی سران قوا را هم فارغ از تنوع گرایش های سیاسی شان از پیامدهای تند آن در امان نیستند.
سایر اخبار این روزنامه
در راستای حمایت از تولید ابلاغ شد
۹ فرمان رئیسی برای پیشگیری از قاچاق کالا و ارز
ژوبین صفاری
خشم و نفرت، دارایی‌های خطرناک تحلیل
گام های نهایی برای رسیدن به توافق
زنگ‌ها برای از سرگیری اجرای برجام به صدا درآمد
رئیس انستیتوپاستور ایران مطرح کرد
احتمال پایان غیرمنتظره ویروس
آیا اسفندماه «طرح ساماندهی استخدام کارکنان دولت» به تصویب می‌رسد؟
شمارش معکوس برای تصمیم‌گیری نهایی
«جامعه بی‌سر» آینده سیاسی ایران را تهدید می‌کند
زنگ خطر عبور مردم از چهره‌ها و گروه‌های مرجع
انتقاد یک عضو کمیسیون ویژه طرح صیانت از بررسی غیرکارشناسی این طرح
طرح صیانت باید در فضایی شفاف بررسی شود
«ابتکار» وضعیت بازار خودرو در سال آینده را بررسی کرد
راه خودرو جدا از راه برجام؟
امیرعبداللهیان:
غرب تصمیم نهایی‌اش را بگیرد
صدراعظم آلمان:
همه عناصر یک توافق در وین روی میز است
اعلام بسیج عمومی در مناطق جدایی طلب اوکراین
دستور پوتین برای رسیدگی و اسکان آوارگان دونباس
دبیر کل ناتو:
روزهای خطرناکی برای اروپاست
رئیس جمهوری خطاب به مسئولان:
بالا رفتن آمار مبتلایان و قربانیان نباید عادی شود
جانسون، غرب را به اتحاد مقابل پوتین فراخواند
