روزنامه وطن امروز
1400/12/24
ناگفته‌های معارف اسلامی
اشکان صدیق: یکی از نکات ارزشمند و قابل توجه در سخنرانی اخیر رهبر معظم انقلاب در جمع نمایندگان مجلس خبرگان، اشاره ایشان به حرف‌های ناگفته در معارف اسلامی بود که استخراج و بیان آن برای مردم جهان ذیل «جهاد تبیین» بسیار ضروری است. ایشان چندین مثال برای تبیین و ترویج این مسائل جذاب اسلامی بیان فرمودند که حفاظت از محیط‌زیست و صیانت از حقوق حیوانات و نحوه تعامل با آنها در صدر این نمونه‌ها بود. ایشان فرمودند: «به نظر من امروز آن چیزی که می‌تواند به بهترین وجه به صورت یک سلاح مؤثر عمل کند، تبیین مفاهیم عالی اسلامی است در زمینه‌های مختلف. ما در زمینه مسائل معرفتی، مسائل معارفی، حرف‌های نگفته زیاد داریم؛ حرف‌های قابل گفتنی که برای دنیا جذاب و شیرین است، زیاد داریم. در زمینه مسائل مربوط به سبک زندگی اسلامی ما خیلی حرف نگفته داریم. فرض کنید حالا یک قلم، بحث محیط‌زیست است، یک قلم بحث معامله با حیوانات است، یک قلم بحث خانواده است؛ اینها سبک زندگی است دیگر. در همه اینها اسلام حرف‌های جذاب دارد؛ معارف اسلامی‌ای که اینها را میشود از درون متون اسلامی تلخیص کرد و تجرید کرد و در اختیار همه گذاشت». حفظ محیط‌زیست و حسن رفتار با حیوانات در سخنان حضرات معصومین(ع) و بزرگان دینی ما به وفور یافت میشود اما در این یادداشت به نقل جمله‌ای کوتاه و در عین حال عمیق و جامع از امیر بیان حضرت علی بن ابی‌طالب(ع) اکتفا می‌کنم: «اتَّقُوا الله فِی عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ، فَإِنَّکُمْ مسؤولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ؛ تقواى الهى پیشه کنید؛ هم درباره بندگان خدا، هم شهر و آبادى‌ها؛ چرا که شما (در برابر همه اینها) حتى سرزمین‌ها و چارپایان مسؤولید». مفهوم تقوا در برابر بندگان خداوند روشن است و آن ترک آزار آنها و حفظ حقوق و احترام به شخصیت آنان است اما تقوا درباره بلاد، آن است که در آبادى آنها بکوشند و از تخریب و ویرانى بپرهیزند و اجازه دهند همه مردم از محیط سالم بهره گیرند و اما مسؤولیت در برابر بهایم و چارپایان این است که آنها را بى‌جهت آزار ندهند و فوق طاعت‌شان بر آنها بار نکنند و به نیازهاى آنها از نظر غذا و آب و حتى پوشش لازم و نیز دارو و درمان به هنگامى که گرفتار جراحتى مى‌شوند، رسیدگى کنند. به دلیل آنکه صنایع کنونى با تمام فواید و برکاتى که براى نوع بشر دارد، محیط‌زیست را بشدت آلوده و تخریب مى‌کند و به دنبال تخریب محیط‌زیست، انواع جان‌داران در خطر نابودى قرار مى‌گیرند و اگر از سلاح‌هاى وحشتناک کنونى بویژه سلاح‌هاى کشتارجمعى استفاده شود این تخریب، وسیع‌تر و وحشتناک‌تر است؛ دنیاى کنونى به این فکر افتاده است که براى حفظ محیط‌زیست و نسل حیوانات به پا خیزد و پیش از آنکه فاجعه‌اى در کره خاکى ما رخ دهد، چاره‌اى بیندیشد. اگر چه مطامع جهان‌خواران و پول‌پرستى سرمایه‌دارانى که جز به افزایش ثروت خود نمى‌اندیشند، این مسأله را با مشکلات فراوانى مواجه کرده و کارایى گروه‌هاى حفظ محیط‌زیست و حمایت از انواع حیوانات را به حداقل رسانده و معلوم نیست نسل‌هاى آینده به چه سرنوشتى گرفتار خواهند شد ولى پیشوایان اسلام از هزار و 400 سال پیش و بیشتر بر این موضوع تأکید کرده‌اند که یک نمونه آن سخنان صریح مولا امیرالمؤمنین علیه‌السلام در خطبه یادشده است که با صراحت مى‌فرمایند: «برابر سرزمین‌ها و حیوانات مسؤولید». روایات زیادى از پیامبر اکرم و ائمه معصومین علیهم‌السلام نیز در این زمینه صادر شده که این مسأله مهم را در عالى‌ترین شکل و صورت بیان فرموده است. در ماجرایى از پیغمبر اکرم صلى‌الله علیه وآله مى‌خوانیم: آن حضرت شترى را دید که آن را خوابانده‌اند و پاى آن را بسته‌اند ولى جهازش بر او بود (در حالى که در این گونه موارد جهاز را از پشت شتر برمى‌دارند تا استراحت کند). پیامبر فرمودند: «أَیْنَ صاحِبُهَا؟ مُرُوهُ فَلْیَسْتَعِدَّ غَداً لِلْخُصُومَهِ؛ صاحب شتر کجاست؟ به او بگویید خود را فرداى قیامت براى دادخواهى آماده سازد». در حدیث دیگرى از پیغمبر اکرم صلى‌الله علیه و آله نقل شده است: «لاَ تَتَوَرَّکُوا عَلَى الدَّوَابِّ وَ لاَ تَتَّخِذُوا ظُهُورَهَا مَجالِسَ؛ به صورت یک طرفى بر چارپایان ننشینید (زیرا سنگینى پاها بر یک طرف بدن حیوان وارد مى‌شود) و پشت آنها را به صورت مجلس انتخاب نکنید (اشاره به اینکه اگر در راه به دوستان‌تان رسیدید و مى‌خواستید با آنها گفت‌وگوهایى داشته باشید از مرکب پیاده شوید؛ هنگامى که گفت‌وگوى شما تمام شد، سوار شوید)». در روایتی دیگر وظیفه صاحب حیوان را مطرح می‌کند که آذوقه او را آماده کند (سپس به خود بپردازد) و بدن او را داغ نکند و به صورتش شلاق نزند، چرا که تسبیح خدا مى‌گوید و هر زمان از کنار آب مى‌گذرد آب را بر او عرضه کند (زیرا او نمى‌تواند تشنگى خود را اظهار کند!) این احادیث و احادیث فراوان دیگرى که در این زمینه رسیده، بخوبى نشان مى‌دهد اسلام، دقیق‌ترین دستورات را در زمینه حمایت از حیوانات و رعایت حقوق آنها داده است؛ تا آنجا که اطلاع داریم چنین دستوراتى در هیچ مکتبى دیده نمى‌شود. و درباره حفظ محیط‌زیست نیز دستورات فراوانى دیده مى‌شود؛ از جمله اینکه دستور داده شده است: «کنار نهرها را آلوده نسازید؛ همچنین زیر درختان میوه‌دار و مقابل درهاى خانه‌ها و محل نزول کاروان‌ها و اطراف مساجد». در دستورات جنگى اسلام نیز نقل شده: «درختان سرزمین دشمن را قطع نکنید؛ نسوزانید و با جریان سیل‌آساى آب، آنها را از میان نبرید. آب آشامیدنى دشمن را آلوده نسازید». * با اقتباس از شرح نهج‌البلاغه آیت‌الله‌العظمی ناصر مکارم‌شیرازی