روزنامه خراسان
1401/01/16
تاریخ هزار ساله خادمان حرم امام رضا(ع)
جواد نوائیان رودسری – هر چند که طی تاریخ هزار و 200 ساله حرم رضوی، خادمان همواره در بخش‌های مختلف و با عناوین متفاوت مشغول خدمت‌رسانی به زائران بوده‌اند، اما همه ما آن‌ها را با عنوان عمومی «خادم» می‌شناسیم. حضور آن‌ها در این مکان مقدس، برایمان آن‌قدر عادی شده‌است که کمتر به این فکر می‌افتیم که قدمت و تاریخ این مسئولیت و خدمت‌رسانی، به چه دوره و عهدی برمی‌گردد؟ خادمان حرم رضوی طی قرن‌های متمادی، چه خدماتی را به زائران این مکان مقدس عرضه کرده‌اند؟ وقتی تاریخ را مرور می‌کنیم، به حقایق جالب و گاه شگفت‌انگیزی برمی‌خوریم که دانستن آن‌ها می‌تواند نقش مهمی در درک بهتر هویت تاریخی شهر مشهد و سهم عظیم معنویت حرم مطهر امام رضا(ع) در آن، داشته‌باشد. شاید خیلی از شما خوانندگان عزیز خراسان ندانید که قدمت حضور خادمان در حرم رضوی، همسنگ و هم‌اندازه تاریخ حرم است و به صورت مستند می‌توان پیشینه آن را تا هزار و 100 سال قبل پی گرفت. نخستین خادمان و نقش موقوفه‌ها در توسعه خدمت نخستین خادمان حرم رضوی، هنگامی فعالیت خود را در آن آغاز کردند که بنای روضه منوّره شکل گرفت؛ یعنی همین بنایی که امروز، ضریح مطهر امام رضا(ع) در آن قرار دارد. شیخ صدوق، در کتاب «عیون اخبارالرضا(ع)» که حدود 150 سال بعد از شهادت ثامن‌الحجج(ع) و در اواخر دوره سامانیان به رشته تحریر درآمده، آورده‌است که بانویی از اهالی نوغان، کار روشن نگه‌داشتن چراغ داخل روضه منوره و احتمالاً جاروکشی در آن را برعهده داشت و نیز، فردی به نام «ابونصر نیشابوری»، مسئولیت مؤذنی در حرم رضوی را عهده‌دار بود. می‌توان گفت که قدیمی‌ترین خادمان شناخته‌شده حرم، همین دو تن هستند. البته تعداد خادمان و کسانی که در مسیر خدمت‌رسانی به زائران حرم رضوی فعالیت داشته‌اند، بیش از این‌ها بوده‌است، ولی اطلاعات دقیقی درباره آن‌ها نداریم. با مهاجرت جمعی از سادات خاندان «زباری» به خراسان و سکونت آن‌ها در بیهق و مشهد، به تدریج امور خدمت‌رسانی به زائران، با محوریت و مدیریت آن‌ها سازمان‌دهی شد و پیشرفت کرد. می‌دانیم که یکی از همین سادات به نام محمد بن علی زباری، در دوره سلطان مسعود غزنوی، حدود سال 425ق، ریاست سادات مشهد و مسئولیت اداره امور حرم رضوی را برعهده داشته‌است. بعدها گروهی از سادات موسوی که نسب آن‌ها به حمزه بن موسی‌الکاظم(ع) می‌رسید، انجام این کار را عهده‌دار شدند. بدیهی است که نوع خدمت‌رسانی‌ها در این دوره، محدود و منحصر به امور روزمره و جزئی بود. طی دوره‌های بعد، تا پیش از حمله مغول، با توسعه و گسترش یافتن اماکن متبرکه، بالطبع تعداد خادمان نیز افزایش یافت، اما از کم و کیف فعالیت آن‌ها، اطلاعات دقیقی نداریم؛ فقط می‌دانیم که برخی خدمات، مانند سقایی و آب‌رسانی به زائران حرم رضوی، در قالب وظایف مخصوص، به افراد مشخصی واگذار شد و این سقاها، نقش فعالی در حرم مطهر و خدمت‌رسانی به زوار داشتند. نکته مهمی که نباید از یاد ببریم، این است که با توسعه حرم مطهر، موقوفات متعددی از سوی واقفان، وقف این مکان مقدس می‌شد و برخی از این موقوفه‌ها، ضرورت تعریف وظایف تازه و به خدمت گرفتن خادمان جدید را به وجود می‌آورد. ورود به عصر کثرت خدمات با عبور از دوران پرالتهاب هجوم مغولان و غارت‌های تیمورلنگ، عهد شاهرخ فرا رسید و مشهد مقدس، دورانی از توسعه را تجربه کرد که تا پیش از آن سابقه نداشت. ساخت بناهایی مانند مسجد گوهرشاد و صحن عتیق در اماکن متبرکه، طی همین دوره رقم خورد. مهمانسرای حضرتی با نام «غلورخانه» در همین زمان تأسیس شد و خدمت‌رسانی به زائران ابعاد بسیار گسترده‌ای پیدا کرد. افزون بر معمارانی مانند قوام‌الدین شیرازی که نقش مهمی در ترمیم و توسعه ساختار حرم داشتند و باید آن‌ها را در زمره خادمان حرم رضوی محسوب داشت، در دهه‌های نخست عهد صفوی نیز، هنرمندان چیره‌دستی بودند که در کسوت خادمی، هنر خود را وقف حرم مطهر امام رضا(ع) کردند. آقاحسن نقاش، از اهالی هرات و از شاگردان کمال‌الدین بهزاد، یکی از هنرمندان بود که در دوره شاه تهماسب یکم صفوی، کار نقاشی داخل گنبد طلا را انجام داد؛ البته این اثر کم‌نظیر، در دوره قاجار زیر آینه‌کاری‌های زیبای این قسمت پنهان شد. با افزایش حیطه فعالیت خادمان حرم رضوی، تعدادی از علمای نامدار نیز، به کسوت خادمی درآمدند و در جامه «مدرس آستانه»، به آموزش احکام و علوم دینی، به زائران حرم رضوی و پاسخگویی به سوالات شرعی آن‌ها مشغول شدند. یکی از مشهورترین این افراد که شاید نامش را کمتر شنیده‌باشید، محمد بن فخرالدین‌علی رستمداری، مشهور به مولانا رستمداری بود. وی در سال 980 قمری به عنوان خادم و مدرس آستان‌قدس منصوب شد. از آن‌جا که در این عهد، توجه ویژه‌ای به حرم مطهر و شهر مشهد شده‌بود، طلاب حضور گسترده‌ای در آن پیدا کرده‌بودند و بی‌شک، فصاحت بیان و دانش گسترده رستمداری در این رونق علمی، نقش مهمی داشت. زنده‌یاد حسن انوشه، رستمداری را مسلط به حکمت، ریاضیات و علوم طبیعی می‌داند. او 17 سال خادم و مدرس آستان‌قدس رضوی بود و در هنگام هجوم هولناک ازبکان در سال 997ق، نقشی مهم در دفاع از حرم مطهر رضوی ایفا کرد. ماجرا از این قرار بود که عبدا... خان ازبک، علمای درباری خود را واداشت که برای مجاز بودن غارت مشهد و کشتار ساکنان آن، فتوا صادر کنند. وقتی نامه این عالمان درباری به دست رستمداری رسید، او با نگارش نامه‌ای طولانی که بیشتر به رساله شبیه است، تمام استدلال‌های آن‌ها را زیرسوال برد و نشان داد که این ادعاها، صرفاً برای طرح بهانه‌های واهی و هجوم به مردم مشهد و غارت حرم مطهر مطرح شده‌است. نامه رستمداری چنان خشم خانِ ازبک را برانگیخت که دستور داد آن را بسوزانند. در پی آن، ازبکان به مشهد ریختند و مولانا رستمداری، در حالی که شمشیربه‌دست در برابر مهاجمان ایستاده بود، به شهادت رسید. شکل گرفتن کشیک‌ها یکی از بخش‌های مهم تاریخ حضور خادمان در حرم رضوی، شکل گرفتن کشیک‌هاست. کشیک، واژه‌ای تُرکی و به معنای «گشت زدن» است که در زبان فارسی، آن را در معنای «نوبت و پاسداری» به کار گرفته‌اند. ظاهراً نخستین کشیک‌ها در حرم رضوی، برای سازمان‌دهی خادمان و ایجاد نظم در ارائه خدمات، طی دوره صفویه ایجاد شد. هر کشیک دارای تعدادی خادم برای انجام مسئولیت‌های مختلف بود؛ البته همه این خادمان، عنوان خادمی نداشتند و عناوینی مانند فرّاش، دربان، بخورسوز، کفشدار و مؤذن به آن‌ها اطلاق می‌شد. حرم مطهر اوایل دوره صفویه، دارای سه کشیک 24 ساعته بود که حالت چرخشی داشت و در انتهای این دوره، به پنج کشیک افزایش یافت. در دوره افشاریه، برای مدتی و به دستور نادرشاه، تعداد کشیک‌ها به سه کاهش یافت، اما بعد از وی، آن را به همان پنج کشیک بازگرداندند. در این دوره، هر کشیک دارای 68 خادم (شامل: سرکشیک، خادم‌باشی، 17 خادم، 20 فراش، 2 مدرس، 3 بخورسوز، 14 دربان، 5 کفشدار و 5 مؤذن) بود که عموماً به صورت رسمی مشغول به خدمت بودند. این تعداد، در نیمه نخست دوره قاجار و به ویژه بعد از احداث صحن نو (آزادی) به بیش از 100 نفر رسید و با اضافه شدن خادمان افتخاری و نیابتی، در پایان این عهد، از مرز 400 نفر عبور کرد. با این حال، در دوره پهلوی و پس از برافتادن نظام کشیک در سال 1314ش که عمدتاً با هدف تصرف موقوفات انجام گرفت، ساختار اداره امور حرم دچار نقصان فراوان شد و تعداد خادمان، اعم از رسمی و افتخاری را به نصف دوره قاجار رساندند. اموری مانند نقاره‌زنی را که بخشی از فعالیت خادمان را تشکیل می‌داد، بالکل تعطیل کردند و این وضعیت تا کمتر از یک سال بعد از فرار رضاشاه در شهریور 1320 ادامه داشت. در سال 1321ش، سازمان کشیک خدام، با رعایت همان پنج کشیک 24 ساعته در هفته و به صورت چرخشی، دوباره شکل گرفت که این وضعیت تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه پیدا کرد. 688 نوع خدمت با پیروزی انقلاب اسلامی، حرم مطهر افزون بر جایگاه معنوی دیرینه خود، مکانی برای شکل گرفتن ارائه خدمات گوناگون و متعدد به زائران و مجاوران شد. اولاً ورود به حرم مطهر را 24 ساعته کردند و دیگر مانند دوره‌های قبل، شب‌ها دروازه‌های آن را نمی‌بستند و به این ترتیب کشیک های حرم به 8 کشیک افزایش یافت؛ثانیاً، اماکن متبرکه و خدمات مربوط به زائران، توسعه چند صد برابری پیدا کرد. امروزه بخش مهمی از خادمان حرم رضوی، خادمان افتخاری هستند. طبق گزارش تسنیم در آبان 1400 و بر اساس آمار ارائه‌شده از مسئولان ارشد آستان‌قدس، هم‌اکنون، 62 هزار خادم و خادمیار به کار ارائه خدمات در حرم مطهر رضوی و شعب مختلف فعالیت آستان‌قدس مشغول‌اند که 30 درصد آن‌ها را بانوان تشکیل می‌دهند. امروزه، خادمان حرم رضوی بیش از 688 خدمت گوناگون را به زائران حرم ثامن‌الحجج(ع) ارائه می‌کنند.
سایر اخبار این روزنامه
چمدان عیدانه ۲۶ هزار میلیاردی دولت برای استان
غافل‌گیری‌های «جوکر» برای قاچاقچی فایزر!
ویلاسازی غیرمجاز با دور زدن قانون
کابوس‌های جذاب خلافکاران
پلیس «آژیر» دزد نامحسوس را خاموش کرد!
آن سوی عقب نشینی روس ها از «کی یف»
فاجعه کشاورزی بدون دانش‌بنیان‌ها
تاریخ هزار ساله خادمان حرم امام رضا(ع)
سهم آب رفته محرومان از بودجه طی 10 سال اخیر
مجبور به افزایش قیمت روزنامه هستیم
احتمال بازگشت طرح صیانت به صحن علنی
ترفند تریاکی طالبان یا ممنوعیت واقعی؟
