محمد انیسی طهرانی
کارشناس سیاست بین‌الملل

جنگ در اوکراین شوک زیادی به بازارهای جهانی انرژی وارد کرده است. اما اکنون کره زمین با بحران عمیق‌تری دست و پنجه نرم می کند: کمبود غذا! بخش مهمی از محصولات تولید شده گندم، ذرت و جو جهان به دلیل جنگ میان روسیه و اوکراین  محبوس شده اند، همچنین فروش و حمل بخش بزرگتری از کودهای شیمیایی تولید شده در روسیه و بلاروس هم با مانع روبرو شده است. نتیجه این که قیمت جهانی مواد غذایی و کود در حال افزایش می باشد. از زمان شروع جنگ در 24 فوریه 2022 (5 اسفند) قیمت گندم حدود 21 درصد، جو 33 درصد و برخی کودها 40 درصد افزایش یافته است. این رخداد ناخوشایند با چالش های عمده ای که پیشتر قیمت ها را افزایش و منابع را کاهش می داد، از جمله همه گیری کووید 19، محدودیت حمل و نقل، هزینه های بالای انرژی، خشکسالی ها، سیل و آتش سوزی، ترکیب شده است. اکنون اقتصاددانان، سازمان های کمک رسانی و مقامات دولتی نسبت به عواقب آن هشدار می دهند: افزایش گرسنگی در جهان. «مارتین فریک»، مدیر دفتر برنامه جهانی غذا سازمان ملل متحد که روزانه 125 میلیون نفر را تغذیه می کند، در مصاحبه با «سی ان ان» (اواخر ماه مارس – فروردین) در ارتباط با پیامدهای جنگ اوکراین معتقد است: «چنانچه جنگ اوکراین به فوریت خاتمه نیابد جهان شاهد پیامدهای آن خواهد بود؛ کشوری [اوکراین] با ۴۰ میلیون نفر جمعیت که تا پیش از این مواد غذایی اولیه ۴۰۰ میلیون نفر از جمعیت جهان را تامین می کرد اکنون خود نیازمند دریافت کمک های غذایی شده است». وی می افزاید: «چنانچه طی روزهای پیش رو زمین های زراعی اوکراین زیرکشت گندم نروند جهان با یک بحران غذایی مواجه خواهد شد، طی هفته های اخیر شاهد آن هستیم که ساختار تامین مواد غذایی درهم شکسته و وضعیت غذایی در حالت اضطراری قرارگرفته است». این موضوع فقط شامل کشورهای کم برخوردار نشده است. حتی در ماه فوریه (بهمن – اسفند) قیمت مواد غذایی در ایالات متحده 8.6 درصد نسبت به یک سال قبل افزایش یافته حتی بیشتر از نرخ تورم کشور، که بیشترین افزایش را در 40 سال گذشته ثبت کرده است. این شرایط با متغیرهای دیگر وخیم تر می شود از جمله چین بزرگترین تولید کننده و مصرف کننده جهان که تولید آن کمتر از مصرف می باشد اعلام کرده که سیل شدید سال گذشته، کاشت یک سوم محصول گندم این کشور را کاهش، که انتظار می رود در سال جاری بسیار بیشتر از حد معمول در بازارهای جهانی خرید کند. همچنین افزایش قیمت مواد غذایی مدت ها است که سرعت دهنده ای برای تحولات اجتماعی، سیاسی و امنیتی در کشورهای فقیر آفریقایی و عربی بوده است، بطوریکه مقامات این کشورها به منظور اجتناب از چنین مشکلاتی به کالاهای اساسی مانند «نان» یارانه پرداخت می کنند. اما اقتصاددانان معتقد اند که اقتصاد و بودجه آنها که پیشتر به دلیل بیماری همه گیر و هزینه های بالای انرژی، ضعیف شده بود، اکنون از توان تامین هزینه های بیشتر مواد غذایی برخوردار نیست. از دهه 1970، شمال آفریقا و خاورمیانه با قیام های مکرر روبرو بوده اند. در این میان، شرایط آفریقا از همه مناطق وخیم تر است. بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، در سراسر آفریقای شرقی، بارندگی کمتر از حد متوسط، خشک ترین شرایط را در چهار دهه اخیر ایجاد کرده بطوریکه بیش از 13 میلیون نفر را با گرسنگی شدید مواجه کرده است. کارشناسان نگرانند که ادامه خشکسالی در شرق آفریقا شبیه سال 2011 شود که فقط در سومالی باعث مرگ حدود 260 هزار نفر شد. در این مناطق برداشت فصلی به پایین ترین حد خود در دهه های اخیر رسیده است، کودکان مبتلا به سوء تغذیه تمام ظرفیت بیمارستان ها را به خود اختصاص و بسیاری از خانواده ها مسافت های طولانی را برای یافتن غذا متحمل رنج فراوان می شوند. هجوم ملخ ها در کنیا، جنگ داخلی در اتیوپی، بحران های سیاسی و حملات تروریستی فزاینده در سومالی و تشدید درگیری های قومی در سودان، همگی به تخریب مزارع، کاهش برداشت و کاهش محصول کمک کرده اند. همچنین در همسایه شرقی ما افغانستان، امدادگران هشدار می دهند که تامین غذای تقریبا 23 میلیون نفر از جمعیت حدود 39 میلیون نفری این کشور که غذای کافی ندارند، دشوارتر شده است. اما کشور ما «ایران» هم اگر تدابیری از هم اکنون اندیشیده نشود از رخداد ناخوشایند کمبود و افزایش قیمت گندم، متاثر خواهد شد. بنابر اظهارات معاون شرکت بازرگانی دولتی ایران، در سال 1400 از محل واردات، بالغ بر 9 میلیون و 160 هزار تن گندم خریداری و از محل داخلی هم مقدار 4 میلیون و 534 هزار تن گندم از کشاورزان خریداری شده است. به عبارتی در سال 1400، حدود 13 میلیون و ششصد هزار تن گندم تامین شده است. دولت سیزدهم با اعلام قیمت یازده هزار و پانصد تومان برای خرید هر کیلو گندم در سال جاری امیدواری فعالیت بیشتر گندم کاران در تامین امنیت غذایی کشور را افزایش داده است. به رغم خشکسالی ها در سال 1401 مقدار تولید گندم کشور 9 میلیون تن برآورد می شود. بافرض تحقق یافتن برآوردها و مصرف ثابت سال جاری مطابق با سال 1400، ایران در سال 1401 به واردات 4 میلیون و ششصد هزار تن گندم نیاز دارد که با کمبود و افزایش قیمت ها، هزینه مضاعفی به بودجه تحمیل خواهد کرد.
امنیت غذایی برای «امنیت ملی»، موضوع ضروری است. در طول تاریخ، شاهد بوده ایم که مناقشه میان کشورها باعث اختلال در عرضه مواد غذایی شده و حتی نگران کننده تر، تبدیل غذا به سلاح جنگی می باشد. اولویت بندی امنیت غذایی برای کشورهایی که به اوکراین و روسیه وابسته هستند، حیاتی است. درهم تنیدگی و توسعه جهانی از زمان جنگ جهانی دوم به طور چشمگیری قحطی را در سراسر جهان کاهش داده، اما مناقشه و جنگ همچنان عامل اصلی گرسنگی و اختلالات عرضه است که می تواند امنیت کشورها را مختل کند. جامعه بین المللی باید از هم اکنون برای پایین نگه داشتن قیمت مواد غذایی و اطمینان از ارسال ذخایر غلات به کشورهای آسیب پذیر اقدام کند. همچنین باید استفاده از گرسنگی و قحطی در قرن بیست و یکم به عنوان سلاح جنگی در اوکراین و مناطق دیگر، جلوگیری و اقدامات لازم انجام پذیرد.