پناه گمگشته/ اداره اسرا و مفقودین جمعیت هلال‌احمر چطور شکل گرفت؟
جنگ همه‌چیز را تغییر دادسایه جنگ که روی کشور افتاد و اولین تفنگ‌ها و تانک‌ها که پا به مرز گذاشتند، مردان زیادی خانه را به مقصد جبهه ترک کردند و دیگر برنگشتند. یک‌سالی از جنگ نگذشته بود که «اداره جست‌وجو» در هلال‌احمر نامش را به «اداره اسرا و مفقودین» تغییر داد.
«نجمه حسن‌پور» که پیش از بازنشستگی، ریاست اداره جست‌وجو در هلال‌احمر را برعهده داشت، سال‌های شروع به کار اداره اسرا و مفقودین هم، کارمند همین اداره در جمعیت بود. او می‌گوید: «سال 59 بود که اداره اسرا و مفقودین زیرنظر اداره کل امور بین‌الملل تشکیل شد. یکی از مهمترین وظایف این اداره، شناسایی مفقودالاثرها و اسرای ایرانی بود که از همان سال‌های نخست جنگ، در اردوگاه‌های عراقی گرفتار شده بودند.»
جستجوی مفقودین و تبادل پیامهای اسرای ایرانی، دریافت کارت اسارت، دریافت گواهی شهادت و ….. از طریق کمیته بین المللی صلیب سرخ از مهمترین وظایف این اداره بود.
آن زمان کمیسیونی به نام «کمیسیون اسرا و مفقودین» شکل گرفت و در آن، نمایندگانی از تمام ارگان‌های درگیر در جنگ حضور داشتند. مثل نمایندگان هلال‌احمر، ارتش، بسیج و سپاه، وزارت کشور، وزارت امور خارجه و دیگر ارگان‌ها.
انتظار بی‌پایان
نمایندگان صلیب‌سرخ، بی‌طرفان جنگ بودند که اجازه بازدید از اردوگاه‌های اسرا را داشتند و در هر بازدید، پیامهای خانوادگی را بین اسرا پخش می کردند. آرم صلیب‌سرخ گوشه‌ای از این کاغذها نشسته بود و اسرا را دلگرم می‌کرد که کسی هست تا حرف‌های سال‌ها دلتنگی و دوریشان را به دست خانواده برساند. پیام‌ها، به کمیته بین المللی صلیب سرخ، و از آن طریق به دفتر نمایندگی کمیته مذکور در تهران و سپس به اداره اسرا و مفقودین ارسال می شد.
موضوع دیگر، درخواست برای جست‌وجوی مفقودین بود که در زمان جنگ تعدادشان سربه‌فلک می‌گذاشت. خانواده‌ها با مراجعه به هلال‌احمر، فرم‌های درخواست خود را پر می‌کردند. هلال‌احمر فرم‌های ترجمه شده به انگلیسی را به دفتر صلیب‌سرخ می‌رساند و دفتر صلیب‌سرخ آن را به کمیته بین‌المللی ارسال می‌کرد.
کمیته صلیب‌سرخ فرم‌های جست‌وجوی مفقودین را به دولت عراق می‌داد و این فرم‌ها اگر اقبال بررسی توسط دولت عراق را پیدا می‌کرد، جوابی هم در آستین داشت. حسن‌پور می‌گوید: «حدود ۶ میلیون پیام خانوادگی بین اسرای ایرانی و خانواده هایشان مبادله شد.
از همان سال‌های آغاز جنگ، خانواده‌هایی که فرزندان‌شان به جبهه رفته و خبری از آنها نداشتند هرروز به هلال‌احمر مراجعه می‌کردند تا شاید نامه‌ای و خبری دریافت کنند. مادران چشم انتظاری بودند که هر ماه از شهرهای مختلف ایران به تهران می آمدند تا شاید خبری از فرزند خود بدست آورند.
دیدن چشم‌انتظاری‌های این خانواده‌ها خیلی دردناک بود. سی سال از پایان جنگ گذشته و هنوز هم هستند خانواده هایی که در انتظار خبری از عزیزان خود به این اداره مراجعه می کنند.»
بازگشت اسرا به وطنخاطرات شیرین اداره اسرا و مفقودین، با ورود اسرا به ایران شکل‌ورنگ می‌گیرد؛ دو سال بعد از پذیرش قطعنامه و پایان جنگ، با تبادل اسرا، اولین آزاده‌ها پای خود را به خاک وطن گذاشتند. حسن‌پور می‌گوید: «زمان آزادی اسرا، خانواده‌ها با عکسی از فرزند خود پیش ما می‌آمدند و می‌خواستند تا آنها را برایشان پیدا کنیم. تبادل اسرا هم تمام شد و دولت عراق اعلام کرد هیچ اسیر ایرانی دیگری در اردوگاه‌ها باقی نمانده.
اما پرونده مفقودان تا روشن شدن وضعیت افراد همچنان باز است: «سخت‌ترین کار برای ما این بود که برای مفقودین اعلام شهادت کنیم. وقتی نه لباسی، نه پلاکی و نه نشانه‌ای از فرزندشان به دست‌شان نمی‌رسد، باور کردن شهادتش برای خانواده‌ها کار دشواری است. بسیاری از آنها هیچ‌وقت این موضوع را نپذیرفتند و هنوز منتظرند تا فرزندشان از راه برسد.»
شعب جمعیت در 3 دوره، نمایشگاهی از عکس‌های شهدای مجهول‌الهویه برگزار کرد که منجر به شناسایی 290 شهید شد.
جنگ تمام می‌شود و مهاجرت آغاز
جنگ که تمام شد، «اداره جست‌وجو» دوباره وضعیت سابق خود را از سر گرفت. رئیس سابق این اداره می‌گوید: «یکی از مهم ترین وظایف این اداره، جستجوی مفقودین ایرانی و تبادل پیامهای خانوادگی بین اسرای ایرانی و خانواده‌هایشان بود.
پرونده افرادی که به‌دلیل جنگ، منازعات سیاسی، حوادث طبیعی، مهاجرت و … از خانواده خود جدا می‌شوند و باید در خارج از مرزهای کشور آنها را جست‌وجو کرد، در این اداره تشکیل می‌شود. همچنین جست‌وجوی مهاجرانی که از سایر کشورها به ایران آمده‌اند برعهده ماست.
رسیدگی به امور مهاجران افغانستان، بخش زیادی از فعالیت‌های ما بعد از جنگ را به‌خود اختصاص داده است. تعدادی از این پرونده‌ها مربوط به کودکانی است که به‌دلیل مهاجرت خانواده‌ها، از آنها دور مانده‌اند. این کودکان بعد از پیدا شدن خانواده‌هایشان، به‌همراه نماینده‌ای از صلیب‌سرخ به کشور مقصد راهی می‌شوند.»
جست‌وجو برای مفقودین ایرانی که در داخل مرزها گم شده‌اند، به اداره‌ها و سازمان‌های مربوط به ایران محول شده است. تحولات سیاسی و اقتصادی خاورمیانه، همیشه موجی از پرونده‌های مختلف را با خود به اداره جست‌وجو روانه می‌کند: «در دهه 60 بیشترین پرونده‌های ما مربوط به اسرا و مفقودین بود.
بعد از جنگ باید به دنبال ایرانیانی می‌گشتیم که به‌صورت غیرقانونی به عراق سفر می‌کردند. گم شدن قایقران‌ها و ماهیگیرانی که برای صیدماهی وارد آب‌های عراق می‌شدند، معضل دیگری بود که بعد از جنگ، در دهه 70 با آن روبه‌رو بودیم.
در دهه 80، پرونده مهاجران افغانستان به اوج رسید. بعد از آن موج مهاجرت غیرقانونی به سمت ترکیه و یونان آغاز شد. در یک سال گذشته، با موج تازه‌ای از مهاجرت مردم افغانستان به ایران مواجه بودیم که پرونده‌های تازه‌ای برای ما در این اداره باز کرده است.»
بیش از 6 هزار پیام در سال‌های گذشته توسط این اداره بین مهاجران افغانستانی و خانواده‌هایشان ردوبدل شده است. اداره جست‌وجو، سال‌های اخیر را به جست‌وجوی مهاجران غیرقانونی که از ایران به ترکیه و کشورهای اروپایی رهسپار شده‌اند، می‌گذراند.
