روزنامه جوان
1401/05/08
آخرین امید‌ها بر لبه پرتگاه «فرونشست»
دو روز پیش، میدان سپاه در قلب تهران هم فرونشست! مدت‌هاست هشدار درباره بحرانی‌شدن مسئله فرونشست زمین از میان کارشناسان به سمت مسئولان و نمایندگان مجلس و شورای شهر منتقل شده‌است. اکنون همه اذعان دارند که زودتر باید فکری برای مقابله با بحرانی کرد که هر روز بیش از پیش مخصوصاً گریبان شهر‌های مهم کشور را می‌گیرد. به‌منظور بررسی وضعیت فعلی فرونشست در کشور و همچنین پیگیری‌های کار‌های انجام‌شده و در حال انجام برای مقابله با این معضل، به سراغ مهدی زارع، کارشناس زمین‌شناسی و رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله و سیدمحمد آقامیری، عضو شورای شهر تهران به عنوان دو نفر از افراد صاحبنظر و پیگیر در این خصوص رفته‌ایم.چه عواملی موجب فرونشست‌ها در کشور شده‌است؟
مهدی زارع: فرونشست بحران دشت‌های ایران است. در شهر‌ها و مخصوصاً شهر‌های بزرگ که مردم یعنی متقاضیان اصلی آب متمرکز شده‌اند، این مسئله وجود دارد و البته گرم‌شدن زمین و محدود شدن منابع آب نیز آن را پیچیده‌تر می‌کند؛ مشکلاتی که مخصوصاً در یکی دو دهه اخیر در خصوص خشکسالی و کمبود بارندگی‌ها داشتیم از جهت‌های مختلف به شکل مستقیم و غیرمستقیم مشکل فرونشست را بیشتر کرده‌است.
وقتی خشکسالی در روستا‌ها حداقل‌های زندگی را هم از بین می‌برد، افراد به سمت شهر‌ها و مخصوصاً شهر‌های بزرگ و مراکز استان‌ها مهاجرت می‌کنند و مثلاً به سمت تهران و کرج می‌آیند؛ آن هم در حالی که به لحاظ اکولوژیک، محیط یک تحملی دارد. وقتی که شما چند برابر ظرفیت محیط را در یکجا متمرکز می‌کنید و عمده آبی که به دست آن‌ها می‌رسد باید از طریق انتقال آب یا با سدسازی در اختیار قرار بدهید، طبیعتاً بعد از مدتی با رشد جمعیت در این مراکز کلانشهری به جایی می‌رسید که باید به سراغ آب‌های زیرزمینی بروید. آب‌های زیرزمینی نیز یک نقطه تعادلی دارند و تا یک جایی قابل بازسازی و برگشتن به شرایط عادی هستند. وقتی خروجی خیلی بیشتر از ورودی باشد، ساختار لایه‌های آبرفتی نزدیک به سطح زمین آرام‌آرام متراکم میشود و چیزی که ما به آن فرونشست می‌گوییم، اتفاق می‌افتد.
بررسی دشت‌های ایران نشان می‌دهد چیزی حدود ۱۱۰ میلیارد متر مکعب اضافه برداشت آب در پنج دهه اخیر در ایران اتفاق افتاده‌است که حدود ۹۰ میلیارد متر مکعب آن متعلق به ۲۰ سال اخیر است؛ این حجم گسترده اضافه برداشت دارد، تبدیل به فشار بر زمین میشود. فرونشست چند نوع است و هر سال چه مقدار فرونشست اتفاق می‌افتد؟
بنا به تعریف علم زمین‌شناسی چه اینکه یک دشت سالی چند سانتی‌متر پایین برود و چه اینکه به شکل یک چاله که اصطلاح تخصصی آن فروچاله است، پایین رود، به همه آن‌ها فرونشست زمین گفته میشود. ولی معمولاً وقتی کلمه فرونشست را به کار می‌برند، منظور از آن دشت یا منطقه گسترده‌ای است که به تدریج در حال افت کردن است و آثار این پایین رفتن در اکثر مواقع به چشم دیده نمی‌شود؛ مثلاً جایی را در نزدیک شهر اندیشه و بین شهر قدس و شهریار اندازه‌گیری کردیم، در یک جایی از آن که اکنون سقف طبقه سوم خانه‌هاست سال ۱۳۵۰ تقریباً کف زمین بوده‌است، یعنی به اندازه یک ساختمان سه طبقه در این ۵۰ سال پایین رفته‌است، ولی اگر شما بروید آنجا بایستید، آثاری از فرونشست زمین نمی‌بینید و یک دشت با یکسری ساختمان است.
آثار فرونشست زمین معمولاً به چشم دیده نمی‌شود، مگر اینکه اهالی درگیر موضوعی در ارتباط با آب‌های زیرزمینی باشند؛ مثلاً چاه‌های عمیق داشته باشند. فرونشست موجب میشود در چاه‌های عمیق اصطلاحاً لوله‌زایی اتفاق افتد. در حقیقت لوله‌زایی نمی‌کند، بلکه زمین پایین می‌رود و آن لوله می‌ماند و هر چهار الی پنج سال یک‌بار مجبور می‌شوند ابتدای لوله را ببرند، چون اگر این کار را نکنند و مثلاً در سال ۶۶ یک چاه عمیق زده‌باشند، اکنون شاهد یک لوله حدوداً ۱۰ تا ۱۵ متری که از کف زمین به سمت آسمان است، خواهند بود. فرونشست همچنین به شکل ترک و شکاف‌های بزرگ در سطح شهر و بین جاده‌ها و جا‌هایی که خطوط لوله و راه‌آهن هم هست، مشاهده میشود، ولی مشکل زمانی مشهود است که نزدیک محیط‌های انسانی باشد.
ما در خیلی از جا‌های ایران آثار مربوط به فرونشست یعنی همین ترک‌های بزرگ را داریم، ولی در زمین‌های موات یا اراضی ملی و جا‌هایی است که فقط منابع طبیعی آنجا را رصد می‌کند؛ مثلاً در نزدیکی بزرگراه قم-گرمسار از این ترک‌های بزرگ خیلی فراوان است، ولی، چون زمین کشاورزی کسی آنجا نیست، کسی هم نگران آن نیست، مگر اینکه روزی این ترک‌ها به آزادراه یا خط آهنی که از آنجا می‌رود، آسیب بزند، آن زمان فرونشست مدعی پیدا می‌کند. اکنون بعضی از زمین‌های ورامین اینگونه شده و مثلاً در معین‌آباد ورامین نشست موجب خراب‌شدن زمین‌های کشاورزی شده که البته بعداً با لودر آنجا را صاف کرده‌اند، ولی بعضی از جا‌ها هست که نمی‌توانند آن را هیچ کاری کنند؛ مثلاً در کمربندی شمالی ورامین یکسری آپارتمان‌های چهار طبقه وجود دارد که بعضاً از وسط دو نیم شده‌است، آن هم در حالی که تعداد قابل ملاحظه‌ای از مردم آنجا زندگی می‌کنند که عملاً نه از نظر مالی می‌توانند بفروشند و از آنجا بروند و نه‌هزینه تخریب و نوسازی دارند. من از آنجا بازدید کردم. مثلاً طبقه دوم خانه یک ترک دو، سه سانتی‌متر داشت که دیگر ترک هم نیست و ساختمان از هم جدا بود، اما اکثراً آن را با گچ و مثل آن پوشانده‌بودند، چون در آنجا زندگی می‌کردند. در کدام مناطق کشور بحث فرونشست خیلی جدی است؟
بعضی از جا‌ها همانطوری که گفتم، چون مورد توجه نیست، اطلاعات دقیقی هم از آن‌ها نداریم، ولی در جا‌هایی که برداشت منظم داشته‌ایم و دقت زیادی روی آن است، بیشترین عدد‌ها به استان تهران و منطقه شهریار و ملارد باز می‌گردد. فرونشست در جا‌هایی از این مناطق به سالی ۳۵ سانتی‌متر هم می‌رسد و در اکثر نقاط دشت شهریار نزدیک ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر است. فرونشست به سمت تهران که می‌آید اکثر جا‌ها بین ۱۰ تا ۲۰ سانتی‌متر است که البته این هم عدد زیادی است و ۱۰ سانتی‌متر در ۱۰ سال یک متر میشود و وقتی به سمت مناطق ۱۷ و ۱۸ شهرداری تهران می‌آید، یک شهر بزرگ را تحت تأثیر قرار می‌دهد. از منطقه ۲۰ شهرداری که منطقه شهرری است و تا سمت آپارتمان‌های نازی‌آباد تحت‌تأثیر فرونشست است، در سمت غرب و جنوب‌غربی منطقه ۱۷ که محله فلاح میشود و منطقه ۱۸ را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و بعد جنوب بوستان ولایت و کمربندی آزادگان و ابتدای جاده ساوه نیز تحت‌تأثیر است. یعنی امکان دارد در دهه آینده شاهد فرونشست بخشی از کمربندی آزادگان باشیم؟
چرا دهه آینده؟! شاید همین الان هم همین وضعیت ایجاد شده‌باشد. همین ترک‌های زیادی که در آنجا وجود دارد، شاید نشان‌دهنده فرونشست باشد. هر چند آسیب‌ها را نیز به شکل مداوم برطرف می‌کنند، ولی گاهی بزرگراه به شکل موج‌دار دیده میشود و گاهی از مواقع نیز تغییر سطح در هنگام رانندگی مشخص است. فرونشست تا کی ادامه خواهد داشت؟
تا موقعی که آمدن جمعیت به سمت تهران ادامه پیدا کند، فرونشست نیز ادامه پیدا می‌کند. یک دلیل خیلی ساده آن هم این است که شما می‌بینید در این روز‌های تابستان با این همه کمبود بارندگی که در دو سال اخیر بوده و یکی از جا‌هایی که بدترین کمبود را داشته، همین استان تهران است، ولی الان که مرداد‌ماه است، یک گزارش قطعی آب هم در تهران نیامده‌است که البته قابل تقدیر است و آب و فاضلاب تهران به شکلی مدیریت کرده که همیشه آب برقرار باشد، ولی بالاخره این آب را از زیرزمین برداشت می‌کنند تا بتوانند مصرف آب را متعادل نگه دارند و هم برای چمن‌کاری‌ها و برای خانه مردم آب باشد.
در همه جای دنیا معمول است که در فصل سرد ۳۰ درصد آب مورد نیاز را از زیر زمین بالا می‌آورند و تصفیه می‌کنند، منتها در فصل گرم این عدد تا ۸۰ درصد هم می‌رسد، چون آبی وجود ندارد و اگر وقتی آبی از آسمان نمی‌آید و از طرف دیگر قطعی آب هم نیست، پس این آب باید از یک‌جایی بیاید و آن زیرزمین است. در این شرایط تا زمانی که مصرف‌کننده گسترده در تهران هست، داستان فرونشست را هم داریم. در چنین وضعیتی راه‌حل چیست؟
یک راه‌حل کلان این است که سیستم و فرهنگ مصرف آب در ایران اصلاح شود؛ مثلاً پرت آب در شهر‌ها از بین برود و کاری کنیم کمتر به آب‌های زیرزمینی فشار وارد شود. نوع کشاورزی‌ها هم به شکلی تغییر پیدا کند که بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی کمتر شود؛ البته از فناوری‌های نوین و شرکت‌های دانش‌بنیان بیشتر استفاده کنیم تا در همه حوزه‌ها آب کمتر مصرف شود؛ بخش دانش‌بنیان از غذا تا شست و شو و هر جایی را که آب مصرف میشود، بهینه‌تر کرده‌است.
در بحث کلان کشور هم باید کاری کنند که مهاجرت به شهر‌های بزرگ مانند اصفهان، تهران و کرج کمتر یا متوقف شود، البته باید معکوس بشود؛ در سال‌های اخیر برخی مجبور شده‌اند، تهران را به دلیل گرانی ترک کنند، ولی از تهران به حاشیه تهران رفته‌اند و این روش مسئله فرونشست را حل نمی‌کند. آخرین اقدامات در خصوص موضوع فرونشست در استان تهران چه بوده و وعده‌هایی که برای تصویب لایحه در این خصوص مطرح کرده‌بودید، به کجا رسید؟
سید محمـد آقامیری: در رابطه با موضوع فرونشست، ف ما یکـسری جلسات تخصصی گذاشتیم که از همه نهادها، سازمان‌های تخصصی و دانشگاهیان دعوت کردیم، هرکس در این زمینه صاحبنظر است یا طرح و برنامه‌ای دارد، در این جلسات شرکت کند که کاملاً استقبال و حدود ۱۱ جلسه برگزار شد. در این زمینه صحبت‌های زیادی انجام شد و گروه‌های زیادی حتی از شهر‌های دیگر از جمله اصفهان، ارومیه و همدان آمدند، چون متأسفانه همه شهر‌ها درگیر این مسائل شده و به آن علاقه‌مند بوده‌اند.
در نهایت تصمیم گرفتیم یک کمیته راهبردی پیشگیری از فرونشست در شورای عالی استان‌ها تشکیل بدهیم که ان‌شاءالله به زودی جلسه آن برگزار خواهد شد. نمایندگان همه گروه‌ها و سازمان‌هایی که در این جلسات شرکت کردند و صاحب طرح، نظر و برنامه هستند، عضو این کمیته هستند. در این کمیته دو کارگروه تشکیل میشود که ما از طریق آن دو کارگروه تهیه لایحه‌ای را که می‌خواهیم آماده کنیم و از شورای عالی استان‌ها برای مجلس شورای اسلامی بفرستیم، پیش می‌بریم.
یک کارگروه پایش و کارگروه دیگر پیشگیری و کنترل است که این‌ها آن لایحه را آماده می‌کنند. مرحله اول آن، تهیه یک دستورالعمل برای شهرداری‌های کلانشهر‌ها از جمله خود تهران است که قسمت اول وقتی آماده میشود، بلافاصله بیاوریم در صحن شورای شهر مصوب کنیم تا در خود شهر تهران اجرایی شود. در این زمان از طریق شورای عالی استان‌ها برای دیگر شهر‌های کشور نیز ارسال میشود که خود شهرداری‌ها برای بحث‌های اجرایی جلوگیری از پیشروی فرونشست پیشتاز باشند. بعد ان‌شاءالله از طریق مصوبه مجلس، دستگاه‌های دیگر را ملزم می‌کنیم که آن‌ها هم بیایند مأموریت و شرح وظایفی را که در لایحه مشخص‌شده انجام دهند. وضعیت فرونشست اکنون در استان تهران چگونه است؟
فرونشست در برخی از دشت‌های تهران به‌طور متوسط به حدود ۳۰ سانتی‌متر در سال رسیده و هیچ وضعیت اصلاحی هم پیدا نکرده‌است. با وجود اینکه برخی از سازمان‌ها ادعا می‌کنند، ما کار‌هایی را برای جلوگیری انجام می‌دهیم، ولی آخرین آماری که سازمان جغرافیایی و سازمان زمین‌شناسی به ما دادند، این است که فرونشست ادامه دارد. در این شرایط فرونشست زمین، وضعیت آب تهران بایدچگونه مدیریت شود؟
واقعیت این است که ما در حال خالی کردن سفره‌های آب زیرزمینی هستیم و بیش از حد هم داریم این کار را انجام می‌دهیم. این مسئله یک استاندارد جهانی دارد. اگر ۴۰ درصد سفره‌های آب‌های زیرزمینی تجدیدپذیر تخلیه شود، یک فاجعه است، حال آنکه بسیار بیشتر از این اعداد خالی شده‌است و وضعیت فوق بحرانی است. دلیل آن هم این است که ما بازچرخانی آّب نداریم و آب‌هایی که از چاه‌های تهران خارج میشود، بعد از مصرف از طریق فاضلاب‌های شهری به بیرون از شهر هدایت می‌شوند. روان‌آب‌های ما از طریق کانال‌ها از شهر خارج میشود، آب‌هایی که از طریق سد‌های اطراف تهران به سطح شهر تهران می‌آید نیز از طریق فاضلاب شهری به بیرون از شهر هدایت میشود و آبی به زمین تزریق نمی‌شود. این بازچرخانی باید به طور طبیعی انجام شود. حذف چاه‌های جذبی در طول ۲۰، ۳۰ سال گذشته و گسترش شبکه فاضلاب شهری موجب شده تا زیرپای ما پوک شود و سفره‌های آب زیرزمینی ما تأمین نشود که در نتیجه وضعیت نامناسبی ایجاد‌شده که فرونشست اولین آسیب مخاطره‌آمیز آن است. بازچرخانی آب چگونه باید انجام شود؟ و آیا فقط کار برای مدیریت بحث آب کافی است؟
بازچرخانی آب بحث خیلی گسترده‌ای است و یکی از کار‌های آن حفر چاه‌های جذبی است که بیش از ۳۰ سال پیش در شهر متداول بوده و آب‌ها از این طریق تخلیه می‌شد. باید این کار انجام شود و از طرف دیگر روان‌آب‌های سطح تهران را نیز از طریق چاه‌های جذبی دوباره تزریق کنیم که کار‌های زیادی لازم دارد. آبفا در این خصوص یک مأموریتی دارد، آب منطقه‌ای باید یکسری کار‌های دیگر انجام دهد، آب و فاضلاب شهرداری هم باید کار‌های خود را داشته باشد. از طرف دیگر شهرداری هم باید در آب دادن به فضای سبز خود برنامه دیگری را تدارک ببیند. استفاده از چاه‌های آب را نیز باید به حداقل برسانیم. این‌ها حداقل‌هایی است که ما در کلانشهر‌ها داریم. در بیرون‌شهر نیز درباره مصارف کشاورزی باید کار‌هایی انجام شود. از کی این اقدامات شروع میشود؟
به محض اینکه لایحه کلانشهر‌ها آماده و مصوب شد در سطح شهر تهران قبل از پایان سال شروع می‌کنیم و بقیه آن می‌ماند برای مرحله دوم لایحه که آن باید مصوبه مجلس، الزامی برای دستگاه‌های دولتی ایجاد کند. با اجرای این مصوبات ما کی شاهد مدیریت فرونشست‌ها خواهیم بود؟
تجربه دیگر کشور‌ها مانند ژاپن که توانسته‌اند این مشکل را مهار کنند و فرونشست ۲۴ سانتی‌متر را الان به یک سانتی‌متر رسانده‌اند، نشان می‌دهد در ایران باید بین ۱۰ تا ۱۵ سال کار و تلاش کنیم تا بتوانیم جلوگیری از فرونشست را در سطح کشور داشته باشیم. رایزنی‌هایی با مجلس هم در خصوص تصویب لوایح داشته‌اید؟
بله. ما در جلسات مرکز پژوهش‌های مجلس هم شرکت کرده‌ایم و متخصصان آن‌ها هم در جلسات ما شرکت می‌کنند، مجلس هم در حال همکاری در این زمینه است، چون بالاخره بحث ملی است.
با وزارتخانه‌های دولت هم ارتباط خوبی داریم. به وزارت کشاورزی، نیرو، صمت، راه و شهرسازی و جا‌های مختلف رفته‌ایم. سازمان مدیریت بحران، سازمان نظام مهندسی، سازمان جغرافیایی ارتش و دیگرانی که به نوعی سابقه‌ای در این خصوص دارند، در حال کمک کردن هستند.
