روزنامه ایران
1401/07/21
محمد(ص) احیاگر کرامت زنان
گروه پایداری/ تا پیش از اسلام زنان در جوامع گوناگون در شرق و غرب عالم با مشکلات حقوقی و اجتماعی بسیاری مواجه بودند. ولادت با سعادت پیامبر اسلام(ص) زمینه ساز تحولی ژرف در موقعیت زن به عنوان نیمی از پیکره اجتماع گردید. تحولی که چند دهه بعد با بعثت آن حضرت صورت عینی یافت. پیرامون این موضوع گفتنی های زیادی وجود دارد. در مناسبت ولادت با سعادت رسول گرامی اسلام حضرت محمد(ص) ضمن گفت و گو با حجت الاسلام و المسلمین مصطفی قنبرپور محقق و پژوهشگر حوزه دین و تاریخ اسلام برخی پرسش هایمان را با ایشان پیرامون موضوع زن در اسلام در میان گذاشتیم که حاصل آن پیش رویتان قرار دارد؛ولادت رسول اسلام چه تحولات اجتماعی - فرهنگی را به‌دنبال داشت؟
در روز جمعه هفدهم ربیع الاول سال 570 میلادی فرزندی از مادری بزرگوار به نام آمنه در مکه به دنیا آمد که نام مقدس‌اش را محمد(ص)نامیدند و این فرزند عزیز مراحل رشد را سپری کرد تا در حالی که 40 بهار از عمر شریف‌اش می‌گذشت به رسالت و پیامبری مبعوث گردید.
اولین آیاتی که در غار حرا بر آن حضرت نازل شد از آفرینش انسان و از علم و قلم و نوشتن بود و لذا می‌بینیم که بنیانگذار علم، تمدن و فرهنگ به معنی واقعی کلمه بویژه در بین آن مردمی که بهره‌ای از دانش و فرهنگ نداشتند پیامبر اکرم (ص) اسلام بود.
رسول خدا می‌فرمود:«طَلَبُ العِلمِ فَریضَه عَلى کلِّ مُسلِمٍ و مُسلِمَه» یعنی فرا گرفتن علم و دانش بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.
اگر در قرون وسطی در مسیحیت محکمه‌ای به نام انگیزاسیون یا تفتیش عقاید ایجاد کرده بودند و متفکران و دانشمندان را به جرم دادن فرضیه‌های علمی که مخالف عقاید پوسیده برخی از مقامات روحانی و کلیسای آن زمان بود یا به زندان می‌افکندند یا افرادی مانند گالیله را به اعدام محکوم می‌کردند، ولی در 14 قرن قبل رسول خدا(ص) نه تنها علم را در هر زمینه به‌عنوان فریضه و واجب، هم برای مردان و هم برای زنان بیان کرد، بلکه می‌فرمود: نگاه کردن به چهره یک عالم عبادت است، نشستن در مجلس یک عالم و دانشمند نیز عبادت است. حتی نگاه کردن به درب خانه یک عالم را عبادت دانسته است.
زن چه موقعیتی در اسلام داشته و بعثت محمدی(ص) چه تحول بنیادینی در نوع نگرش اعراب جاهلی نسبت به زنان ایجاد نمود؟
رسول خدا(ص) با آمدنش تحول بسیار عظیمی در جهان ایجاد کرد؛ در همه ابعاد چه علمی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی. به ویژه در مورد زنان که جهان با دیده حقارت نسبت به آنها می‌نگریستند، رسول خدا شخصیت والایی برای زنان قائل شدند . پیش از ظهور اسلام زن دارای هیچ گونه ارزش و حقوقی اعم از حقوق انسانی یا سیاسی و اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نبود. اقوام و ملت‌ها حتی ادیان و مذاهب و فرقه‌های مختلف با دیده حقارت به او می‌نگریستند. تا آنجا که اگر چنانچه حقی از او پایمال می‌شد، قدرت قیام کردن و دفاع از حقوق خود را نداشت. به‌عنوان نمونه در یونان باستان آنگونه که تاریخ نشان می‌دهد، با وجود آنکه یونان قبل از اسلام جزو ملل پیشرفته و متمدن آن روزگار محسوب می‌شد، ولی زن نزد آنان دارای شخصیتی نبود و او را موجودی پاک نشدنی و حتی‌زاده شیطان می‌دانستند و در بسیاری از اوقات چون حیوانات او را در معرض فروش قرار می‌دادند.
موقعیت زن در میان سایر ملت‌ها درچه وضعی بود؟
یونانیان عموماً زن را موجودی پست دانسته و تنها برای ادامه نسل و کارهای خانه از او استفاده می‌کردند. دکتر گوستاو لوبون فرانسوی در تاریخ تمدن اسلام و عرب در صفحه 507 از قول موسیو کروپ لنگ مینویسد:زن بیچاره که در اسپارک فرزند نیرومند و شایسته‌ای برای جنگ نمی‌زایید آن زن را می‌کشتند. در روم نیز برای زن ارزشی قائل نبودند و او را مظهر صفات شیطانی می‌دانستند و هرچه می‌توانستند به اذیت و آزار و تحقیر او می‌پرداختند و حتی او را مانند اشیای دیگر وسیله مبادله خود قرار داده بودند. در چین هم وضع زن بهتر از آنها نبود و چینیان نیز زن را پست‌تر از حیوانات می‌دانستند. یکی از فلاسفه‌ای که تقریباً 5 قرن قبل از میلاد مسیح می‌زیسته به نام کنفوسیوس می‌گفت مرد حاکم و زن محکوم است و پس از فوت شوهر نیز اختیار او به دست اولاد و اگر فرزندی نداشته باشد به دست خویشاوندانش بوده و زن هرگز در هیچ مورد استقلال ندارد. در کتاب «دنیا در خطر سقوط» تألیف ابوالحسن علی ندوی مینویسد: در هند هم زن به منزله کنیز مرد محسوب می‌شد و حتی در قمار شوهر باخته می‌شد و گاهی چند شوهر داشت.
دکتر گوستاو لوبون فرانسوی در تاریخ اسلام و عرب صفحه 507 از آن جمله در قانون هندی‌ها میگوید: قضا و قدر حتمی، طوفان و مرگ، جهنم، زهر کشنده، افعی و مار گزنده، آتش‌سوزان، هیچ کدام بدتر از زن نیست.
ما اگر بخواهیم در کشورهای دیگر مانند آفریقا و کلده و آشور و استرالیا و حتی در ایران یا در ادیانی مانند یهود و مسیحیت وضع زن را مورد بررسی قرار دهیم، آنها هم مانند دیگر کشورهای یاد شده برای زنان ارزشی قائل نبودند و بدتر از همه جا در شبه جزیره عرب بود که چه بسا در مقابل شتر زن را معاوضه می‌کردند و در آن سامان و آن زمان دختر بودن و یا دختر داشتن در بین بعضی از قبایل یک نوع جرم و سرشکستگی محسوب می‌شد. قرآن کریم در این مورد چنین می‌فرماید:«همین که مژده تولد دختری را به آنها می‌دادند از شدت تأثر چهره و رخساری سیاه و درهم پیدا نموده و اندوهناک می‌شدند، از این خبر وحشت زا مردمان روی پنهان نموده و به اندیشه فرو می‌روند که آیا آن مولود دختر را زنده به گور نمایند یا آنکه به ذلت و خواری نگاهداری کنند؟». (سوره نحل آیات 58 و 59)
دلیل اینگونه برخوردها چه بود؟
بعضی از آنها از جهت فقر مجبور بودند که دختران خود را زنده به خاک بسپارند که قرآن مقدس می‌فرماید: وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَکمْ خَشْیه إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِیاکمْ آن قَتْلَهُمْ کانَ خِطْئًا کبِیرًا (سوره اسرا آیه 31) یعنی از ترس فقر و بی‌چیزی فرزندان خود را نکشید، ما آنها و شما را روزی می‌دهیم، کشتن اطفال از گناهان بزرگ است که داستان فردی به نام قیس بن عاصم که 13 دخترش را که از زنان مختلف داشت زنده به گور کرده بود و در تاریخ مشهور است که وقتی مسلمان شد و این مطلب را برای پیامبر(ص) نقل کرد، اشک بر گونه‌های برافروخته رسول خدا چون مرواریدی غلتان جاری گشت و فرمود: بدا به حال شما چرا با دختران خود اینگونه رفتار می‌کردید. در آن زمان که جهل و بی‌دانشی و خرافات پرده‌ای روی قلوب و افکار انسان‌ها کشیده و آنها را دور از حقایق و معارف و فرهنگ و تمدن نگه داشته بود. در آن زمان که تمام ملت‌ها (بویژه اعراب) از مزایای حقوقی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی به دور بودند و در آن زمان که زن را برده و بنده خود می‌پنداشتند و برایش هیچ گونه ارزش انسانی قائل نبودند، در چنین اوضاع و زمانی بود که خورشید نورانی اسلام با وجود رهبری پاک و معصوم چون حضرت محمد(ص) از میان ابرهای تیره سر بیرون آورده و با پرتو خود دنیای تاریک و ظلمانی را فروغ و نور بخشید. آن نوری که هرگز خاموش نخواهد شد و آن خورشیدی که هرگز غروب نخواهد کرد. آن خورشیدی که در مدتی کوتاه از دهلی تا غرناطه را تحت تشعشعات طلایی رنگ خود قرار داد. آن خورشید و نوری که تا اعماق قلب کدر مردم جاهل راه یافته و دل‌های تاریک آنان را به نور توحید و علم روشن کرد. قائد اعظم اسلام همه مردم را تحت کلمه طیبه لااله الا الله جمع نمود و تنها وسیله شرف و امتیاز را پرهیزکاری و تقوا قرار داد.
با ظهور اسلام چه تغییری دررفتار با زنان به وجود آمد؟
با ظهور اسلام جهل و مادیت جای خود را به علم و معنویت داد. غرور و تکبر به تواضع و فروتنی تبدیل شد. خفقان و ظلم جایش را به عدالت و آزادی داد و دیگر آن ظلم‌ها و تحقیرهایی که نسبت به زن روا می‌داشتند از بین رفت و زن شخصیت حقیقی خود را با رهبری‌های الهی رسول خدا(ص) بازیافت و در کنار مرد به فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی، علمی و اقتصادی پرداخت. اسلام بر خلاف گذشتگان زن را در جمیع حقوق انسانی مساوی مرد دانسته و هیچ گونه تبعیضی بین آنان روا نداشته است و حتی در امور آخرت و جهان دیگر از نظر پاداش و جزا بین زن و مرد تفاوتی قائل نیست.
«یعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ مِنْ ذَکرٍ أَوْ أُنْثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَٰئِک یدْخُلُونَ الْجَنَّه وَلَا یظْلَمُونَ نَقِیرًا»هرکس از زن یا مرد با داشتن ایمان کارهای شایسته انجام دهد داخل بهشت میشود و به اندازه پوسته هسته خرمایی ستم نمی‌بیند. (سوره نسا آیه 124)
در آیه دیگر قرآن در سوره آل عمران آیه 193 می‌فرماید: خداوند دعایشان را مستجاب کرد، ما عمل هیچ عمل کننده‌ای از مرد و زن شما را ضایع نخواهیم کرد و نیز اسلام زن و مرد را از نظر اقتصادی و مالکیت که عده‌ای خیال می‌کردند فقط منحصر به مرد است و زن هیچ‌گونه حقی ندارد، برای زن این مورد را هم تثبیت نموده و می‌فرماید: «لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَک الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَک الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کثُرَ نَصِیبًا مَفْرُوضًا» برای مردان از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان از خود می‌گذارند سهمی خواه آن مال کم باشد یا زیاد و این سهمی است تعیین شده برای آنها (سوره نسا آیه 7). جالب است که در غرب بنا به گفته ویل دورانت مورخ مشهور امریکایی در کتاب «لذات فلسفه» صفحه 158 میگوید: حق مالکیت.
به رسمیت شناختن حقوق زنان یکی دیگر از موهبت‌هایی است که اسلام در 14 قرن قبل به زن بخشید. حقی که در قرن نوزدهم و سال 1882 میلادی در پارلمان انگلستان به زن داده شد و پیش از آن زن حتی مالک درآمد دسترنج خود نبود، بلکه درآمد از آن شوهرش و یا پدر و مادرش بود و نیز ویل دورانت اضافه می‌کند که: این کارخانه و ماشین بود که زن را آزادی داد و مالک شناخت که در سایه این بخشش چرخ‌های صنعتی اروپا روی کالبد ناتوانش چرخیده و او را به زیر یوغ بردگی کشید که حتی در دوران بارداری هم باید کار کند و جان بکند. خلاصه در جمیع موارد اسلام به زن شخصیت داده و آن را محترم شمرده است. برای نمونه به فرمایشاتی از رسول خدا(ص) و ائمه معصومین در مقام زن اشاره میکنم. رسول خدا(ص) فرمود: بهترین شما کسی است که برای کسان خود بهتر است، من از همه شما برای کسان خود بهترم. بزرگمردان زنان را گرامی می‌شمارند و فرومایگان زنان را خار می‌دارند.(نهج الفصاحه صفحه 118) و نیز آن حضرت فرمود: بهترین شما کسانی هستند که در رفتار با زنان بهترند و فرمود: خداوند شما را درباره زنان به نیکی سفارش می‌کند و نیز آن حضرت فرمود که کامل‌ترین مؤمنان آن است که اخلاقش نیکوتر است و از همه شما خوب‌تر کسانی هستند که برای زنان خود نیک‌ترند.
دیگران در احقاق حقوق زنان تا چه اندازه موفق بوده‌اند؟
برای پاسخ به این سؤال و برای آنکه زنان مسلمان بدانند که دیگران و از جمله غربیان نسبت به آزادی و شخصیتی که اسلام به آنها داده است چه می‌‌گویند، نمونه‌ای را بیان میکنم. یکی از نویسندگان امریکایی «لوتروپ ستودارد» در کتاب «تاریخ عالم نو اسلام یا امروز مسلمین» درباره خدمات پرارزش اسلام نسبت به طبقه زنان چنین میگوید: اسلام به زنان حق حیات و آزادی بخشید و مقام آنان را بسی ارجمند نمود، پیامبر اسلام بر زنان جهان حق بسیار عظیمی دارد و در حیات خود همیشه زنان را محترم و معزز می‌‌داشت. دکتر گوستاولوبون فرانسوی در تاریخ تمدن اسلام و عرب صفحه 532 مینویسد اسلام اولین مذهب است که در ترقی و اصلاح زنان قدم‌های وسیعی برداشت و روی این اصل در مشرق زمین همیشه احترام زن نسبت به اروپا بیشتر بود و در آموزش و رفاهیات و آسایش، زنان مشرق زمین بر زنان اروپایی برتری دارند.
به کسانی که رفتار برخی از گرایشات به ظاهر اسلامی در موضوع آموزش زنان را به کل اسلام تعمیم می‌‌دهند چه می‌‌توان گفت؟
این موضوع مهمی است که باید تذکر بدهم وآن این است که بعضی از مخالفین بیان می‌‌کنند که اسلام با تحصیل علم و دانش زن مخالف است و حال آنکه اسلام نه تنها با تحصیل علم و دانش زن هیچ گونه مخالفتی ندارد بلکه همواره مشوق آنان در این راه بوده است. همان گونه که در ابتدا گفتم اسلام به تحصیل علم اهمیت زیادی داده و فراگرفتن علم و دانش را در هر زمینه‌ای بر هر زن و مرد مسلمان واجب دانسته است. اسلام ناب محمدی(ص) غیر از اسلام طالبانی و داعشی است که دختران دانش آموز را به رگبار مسلسل می‌‌بندند یا آنها را قتل عام می‌‌کنند. ما آنان را نه تنها مسلمان نمی‌دانیم بلکه ضد اسلام و ارزش‌های والای اسلامی می‌‌دانیم. اسلام واقعی میگوید؛ هیچ مانعی بر سر راه دانش آموزی زنان وجود ندارد، چه اشکالی دارد که یک دختر مسلمان به دبیرستان و دانشگاه برود و مراحل و مدارج عالی علمی را در هر رشته‌ای که علاقه‌مند است طی کند؟ ما در تاریخ اسلام نمونه‌های فراوانی داریم از زنان دانشمند و قهرمان. حضرت زهرا(س) که بانویی عالمه و شاعره و خطیبی بزرگ و مدافع حق و حقیقت و آزادگی بود. زنان دیگری در اسلام وجود داشته و دارند و هر کدام نسبت به زمان خود به جامعه خدمات ارزشمند و شایان توجهی کردند. حتی زنانی در تاریخ اسلام داریم که از ائمه معصومین (ع) روایت نقل کردند که در تاریخ نام آنها ثبت است و الان هم در همین کشور ایران زنانی دانشمند، آزاده و متخصص در بسیاری از علوم و فنون که از افتخارات ما هستند سراغ داریم.
