روزنامه ایران
1401/09/17
جایزه ممتاز به ساسانیان
نیلوفر منصوریخبرنگار
چرخ فلک، اوایل آذر قرعه جایزه ممتاز یونسکو را به نام ایران و قنات زارچ یزد زد. برنامه جوایز آسیا و اقیانوسیه یونسکو از سال ۲۰۰۰ میلادی برای حفاظت از میراث فرهنگی و تقدیر از تلاش‌های افراد و سازمان‌‌های خصوصی در بازسازی، حفاظت و تبدیل سازهها و بناهای با ارزش میراث فرهنگی در منطقه برگزار میشود.
احیای سیستم‌‌های آبی باستانی در قنات زارچ یزد، ابتکار عملی برای احیای یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران بوده و مشارکت سازندگان بومی با داوطلبان جوان به احیای این قنات کمک کرده است. قدمت این قنات که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است، به دوران پیش از اسلام و دوره ساسانی برمی‌گردد. قنات زارچ همچنین طولانی‌ترین قنات ایران است. خانه صدوقی یزد هم دیگر اثر تاریخی شهر یزد است که در کنار ۵ اثر تاریخی دیگر از سایر کشورها، جایزه شایستگی را از آن خود کرد. این خانه تاریخی که بیش از ۳۰۰ سال قدمت دارد، متعلق به دوره قاجار است. خانه صدوقی یزد یک الگوی موفق برای تغییر کاربری خانه‌های تاریخی و استفاده عمومی از آن است؛ تغییر کاربری که حاصل مشاوره با معماران چیره‌دست و صنعتگران ماهر و آموزش نیروهای کار بومی است.
پایدار بودن یکی از ادله ثبت یزد در فهرست آثار جهانی یونسکو است و قنات زارچ به‌عنوان سازه‌ای پایدار در دل بافت جهانی یزد قرار دارد. مدیر پایگاه قنات زارچ با بیان اینکه یونسکو هر سال جایزه بهترین مرمت را در بحث میراث فرهنگی و گردشگری به برندگان مسابقه اهدا می‌کند به شاخصه‌های ثبت آثار، در فهرست میراث جهانی اشاره می‌کند و به «ایران» می‌گوید: هر اثر پیشنهادی برای ثبت، باید حداقل یکی از این شاخص‌ها را داشته باشد: نمایانگر نبوغ بشر، نمایش‌دهنده تبادل مهم ارزش‌های بشری، استثنایی بودن، برجسته بودن از نظر معماری یا تکنیکی در یک مرحله و یا مراحلی از تاریخ، نمونه برجسته از یک زیستگاه انسانی و فرهنگ، در ارتباط بودن به صورت مستقیم با سنت‌ها و باورها باشد.
ابراهیم کاظم نژند ادامه می‌دهد: در کنار عواملی که نام برده شد در ایران 11 قنات از طرف سازمان یونسکو در سال 2016، به ثبت رسید که هرکدام ویژگی منحصر به فرد خود را داشتند. این قنوات شامل؛ قنات زارچ، حسن‌آباد مشیر، قصبه گناباد، بلده فردوس، جوپار، شیخی و قنبرآباد، اکبرآباد، مون، وزوان، مزدآباد و ابراهیم‌آباد هستند که براساس ویژگی‌های معماری و ساختاری، فرهنگی و تاریخی و میزان آبدهی معرفی شدند و به ثبت رسیدند.
او ادامه می‌دهد: در راستای ثبت جهانی قنوات ایرانی، طرح حفاظت و مرمت قنات زارچ و مرمت سازههای وابسته به قنات را از ابتدای سال ۹۴ آغاز کردیم و اقدامات لایروبی قنات، تعریف محور‌های گردشگری قنات، حفر مادر چاه و حفاری پیشکار کنی در دشت فهرج، ساماندهی و احیای سازههای وابسته به معماری قنات زارچ و قنات حسن آباد مشیر در باغ شهر تاریخی مهریز در راستای احیای آن اجرا شد.
به گفته این مسئول، نورپردازی و خرید انشعابات برق و آب سازههای وابسته به این قنوات جهانی و حذف فاضلاب‌‌ها و پساب‌های ورودی به آن‌ها از دیگر اقدامات صورت گرفته بود، همچنین مه‌پاشی در مسیر قنات میراث جهانی زارچ و سازههای وابسته به قنات از جمله پایاب‌ها و آسیاب برای از بین بردن حشرات بخصوص پشه با همکاری کارشناسان مرکز بهداشت شهرستان یزد نیز در این راستا انجام شده است.
او درخصوص اقدامات انجام شده برای احیا و مرمت قنات زارچ ادامه می‌دهد: بیش از ۳۰ پایاب زارچ در سطح شهر یزد وجود دارد. ابتدا احیای هشت پایاب از مسجد جامع تا آسیاب وزیر و یک آب انبار و یک آسیاب در دستور کار قرار گرفت. این قنات زارچ از دو رشته اصلی شور و شیرین تشکیل شده که هدف از آن، بهره‌برداری آب‌های زیرزمینی برای سیراب کردن اراضی کشاورزی بوده است.
از ویژگی‌های قنات زارچ می‌توان به ۷۰ پله بودن آن اشاره کرد. همین ویژگی به‌همراه طولانی بودن و قدمت آن، این قنات را به یکی از قنات‌های ارزنده دنیا تبدیل کرده است. قدمتی که به گفته کاظم نژند به دوران پیش از اسلام و دوره ساسانیان می‌رسد که در عمق 32 متری زمین حفر شده است. البته منابع تاریخی که در این زمینه هم شهادت دهند قدمت شهر زارچ است جایی که مظهر این قنات وجود دارد.
آن گونه که در کتب تاریخ آل مظفر نوشته محمود کتبی، تاریخ جدید یزد از احمد کاتب، یزدنامه ایرج افشار و تاریخ جعفری، آمده است؛ زارچ یکی از چند روستایی است که به دست امیر مبارزالدین و نزدیکان او ساخته شد؛ به عنوان مثال، در یزدنامه آمده است: «چنین برمی‌آید که روستای زارچ که نام کاریز زارچ از آن باشد، یکی از همان ده‌هایی است که محمدبن‌مظفر در سال ۷۴۰ هجری قمری ساخت.» در بررسی بناهای ساخته شده روی این قنات، قدیمی‌ترین مدرک مربوط به زمان ساخت مسجد عتیق است که در دوره حکومت علاء‌الدوله، دومین امیر آل کاکویه بر یزد بنا شد.
مدیر پایگاه میراث جهانی قنات زارچ ادامه می‌دهد: تخلیه نخاله و ساماندهی دسترسی به سازهها، نورپردازی مناسب با برق ۱۲ ولت به منظور امنیت بیشتر، استحکام‌بخشی و مرمت بخش‌های تخریب شده، شناسایی مکان نورگیر‌ها برای تخلیه آوار و نخاله، تخلیه و آوار برداری از طریق نورگیر‌ها از عمق ۲۷ متری، ساماندهی و ساخت بدنه تخریب شده نورگیر‌های دوگانه با آجر و استحکام بخشی، مرمت پله‌‌های آجری، ساماندهی مسیر گالری قنات و بدنه سازی اتاق‌های موجود در پایاب از فعالیت‌های صورت گرفته در قنات زارچ است.
قنات زارچ طولانی ترین قنات جهان است که طول آن به بیش از ۷۱ کیلومتر می‌رسد و ساخت آن به بیش از ۱۳۰۰ سال پیش برمی‌گردد. این قنات که با شماره ۱۴۸۳۰ تیر ماه ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی و تیرماه سال ۱۳۹۵ به ثبت جهانی رسید، دارای سه شاخه جدا از هم است که نام آن‌ها شیرین، شور و ابراهیم خویدکی است. شاخه شور قنات زارچ در یزد از پایاب مسجد جامع یزد می‌گذرد که نزدیک به ۶۰ پله دارد و دسترسی به آب قنات را نیز میسر می‌کند و تعداد چاه‌های آن ۲ هزار و ۱۱۵ حلقه است.
