لیلا مهداد- مرگ بالاخره «پیروز» را شکست داد. «پیروز» پسر «ایران» عمر کوتاهی داشت. 10ماه پیش –11اردیبهشت- «پیروز» همراه دو برادرش به روش سزارین از «ایران» به دنیا آمد. اگرچه برادرهایش خیلی زود از دنیا رفتند، اما «پیروز» 300گرمی که نوزادی سختی داشت، با مراقبت‌های ویژه توانست زنده بماند.

«پیروز» بیشتر عمر 10ماهه‌اش را در پارک ملی پردیسان گذراند. یوزی که دیروز-8اسفند- به علت شرایط نامساعد کلیوی برای دیالیز صفاقی به اتاق عمل رفت و طاقت نیاورد. پنجشنبه شب -4اسفند- گوارش «پیروز» دچار مشکل شد و دفع نداشت. معاینات لازم در بیمارستان دامپزشکی مرکزی انجام شد و این توله با حال مساعد به پارک پردیسان برگشت، اما شنبه -6اسفند- دوباره به علت وضعیت نامساعد به بیمارستان منتقل شد. نقطه پایان «پیروز» 9اسفند رقم خورده بود؛ مرگ پسر «ایران».

«پیروز» از ابتدای تولد، مشکلات گوارشی و نارسایی کلیوی داشته، اما با آن مدارا می‌کرده است. طبق گفته‌های تیمارگر حیات‌وحش، توله‌ها در شرایط چندان مناسب و با شیر مناسبی تغذیه نشده بودند، پیروز نیز همین مشکل را داشت.

«این دفعه، سومین بار بود که کلیه «پیروز» دچار مشکل شد، بنابراین انتظار از کار افتادن کلیه و احتمال وقوع این اتفاق را همیشه داشتیم.» به گفته دامپزشک سازمان حفاظت محیط‌زیست، «پیروز» وارد فاز حاد نارسایی کلیوی شده بود. مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت حیات‌وحش سازمان محیط‌زیست نیز بیان کرده «پیروز» از ابتدای تولد، مشکلات گوارشی و نارسایی کلیوی داشته، اما با آن مدارا می‌کرده است. طبق گفته‌های تیمارگر حیات‌وحش، توله‌ها در شرایط چندان مناسب و با شیر مناسبی تغذیه نشده بودند، «پیروز» نیز همین مشکل را داشت.

به گفته «علیرضا شهرداری»، روزهای اول شرایط بدی بود. در این مدت شیری که رسیده بود از طرف حامیان خارج از کشور بود که وقتی «پیتر کالدول» -دامپزشک یوزهای آفریقایی- به ایران آمد، آن شیر را هم رد کرد و شیر جدیدی با خود آورد. با این وجود، «کالدول» گفت هیچ شیری در دنیا مناسب یوزپلنگ نیست.

«شهرداری» با بیان اینکه گاهی توله شرایط خوبی داشت و ناگهان از پا می‌افتاد، توضیح داد: «حتی یک بار به علت انجام عمل تنقیه این توله تا 12ساعت سرش را تکان نداد. آن زمان 800گرم بود و قدرت تحمل این فشار را نداشت. «پیروز» تا چند ساعت حتی یک قطره آب هم نخورد، اما به مرور قطره‌قطره شیر خورد و جان گرفت، ولی بعد از مدتی دوباره تب کرد و تبش به 40درجه رسید. درمان آغاز شد و با پشتکاری که «پیروز» داشت آن را هم پشت‌سر گذاشت.»

«تکثیر در اسارت از اساس صددرصد کار درستی است.» به گفته یکی از اعضای گروه سبز پستانداران ایران، تمام حیواناتی که در معرض انقراض هستند هم باید از زیستگاه‌های طبیعی‌شان حفاظت شود و هم از آنها زادآوری شود، البته باید تمام جوانب علمی آن در نظر گرفته شود. «کرامت حافظی» با اشاره به اینکه تکثیر در اسارت تلفاتی هم دارد، به «شهروند» می‌گوید: «این تجربه بارها در کشورهای دیگر آزموده شده و حاشیه‌هایی هم داشته‌اند، اما به این میزان واکنش منفی نداشته‌اند.»

به اعتقاد «حافظی» اجرایی‌کردن این پروژه، کار بزرگی بوده، همین که توانستند در اسارت تکثیر را داشته باشند: «این تجربه نشان داد می‌توان در آینده دوباره این تکثیر را داشت.»

این عضو گروه سبز پستانداران ایران با اشاره به اینکه مادر «پیروز» توله‌هایش را نگه نداشت و همین نشانه‌ای است بر پایین‌بودن شانس «پیروز» گفت: «تکثیر در اسارت باید اجرایی شود. در همه دنیا این اتفاق می‌افتد، اما چگونگی آن هم اهمیت خاص خودش را داشت.»

تکثیر در اسارت امکان دارد بارها تکرار شود، اما به نتیجه نرسد. به گفته «حافظی»، تعدادی یوز در اسارت‌ نگه‌داری می‌شوند: «اینکه یوزهایی در اسارت باشند و مانند یک حیوان باغ‌وحشی زنده بمانند، بهتر است یا در زیستگاه از بین بروند.» او ادامه می‌دهد: «این امر به معنی این نیست که مسأله زیستگاه‌ها را نباید در نظر گرفت.»

«زیستگاه مهم‌ترین عامل یوز در ایران است.» به باور «کرامت حافظی» هم حفظ و هم تکثیر در اسارت هر دو اهمیت دارند. یوز ایرانی گونه آی.یو.سی.ان است، درواقع یک قدم تا انقراض فاصله دارد، مانند درنای سیبری یا لاک‌پشت پوزه‌ عقابی: «حیات‌وحش در خطر انقراض نیازمند بیشترین توجه است. حفاظت علم اولویت‌هاست.»

«حافظی» می‌گوید: «مرگ «پیروز» ناراحت‌کننده است. کاش کسانی که اطلاعی ندارند، اظهارنظر نکنند. افرادی که خارج گود هستند و نمی‌دانند در پروژه چه اتفاقی افتاده، اظهارنظر می‌کنند.» این فعال‌ محیط‌زیست معتقد است مشکل داشتن در زیستگاه‌ها بر کسی پوشیده نیست: «این گونه نیازمند زیستگاه مناسب و تغذیه ایده‌آل است. درخصوص حفاظت از این گونه نیازمند برنامه هستم تا از مداخلات انسانی جلوگیری کنیم. سگ‌های ولگرد برای این گونه خطرناک‌اند و در کنارش جاده‌ها را هم داریم که درصدی از این گونه را به کام مرگ کشانده‌ و نیازمند ایمن‌سازی‌اند.»

جمعیت یوزپلنگ آسیایی بسیار شکننده است، بنابراین آزمایش تکثیر یا نگهداری این گونه در اسارت به بهانه کسب تجربه منطقی به نظر نمی‌رسد. ما قبل از تجربه و پی‌بردن به اشتباهات آن می‌توانستیم از تجربیات سایر کشورها به نحوه بهتری بهره ببریم تا تجربیات مشابه آنچه برای مادر و برادرهای «پیروز» افتاد، اتفاق نیفتد.

«اولین‌بار بود که ایران تکثیر در اسارت یوزپلنگ‌ها را تجربه می‌کرد، هرچند در دنیا این تجربه بارها توسط کشورهای متفاوتی محک زده شده بود.» یکی از دامپزشکان حیات‌وحش به «شهروند» می‌گوید: «بسیاری از کشورها سال‌ها در زمینه تکثیر و نگهداری یوزپلنگ‌ها و توله‌هایشان تجربه کسب کرده‌اند.» اگرچه «ایمان معماریان» معتقد است تجربه تکثیر در اسارت یوزپلنگ با آخرین بازماندگان یوزپلنگ آسیایی اتفاق خوبی نبود: «جمعیت یوزپلنگ آسیایی بسیار شکننده است، بنابراین آزمایش تکثیر یا نگهداری این گونه در اسارت به بهانه کسب تجربه منطقی به نظر نمی‌رسد. ما قبل از تجربه و پی‌بردن به اشتباهات آن می‌توانستیم از تجربیات سایر کشورها به نحوه بهتری بهره ببریم تا تجربیات مشابه آنچه برای مادر و برادرهای «پیروز» افتاد، اتفاق نیفتد.»

«معماریان» بر این باور است که این اتفاق افتاده و امکان برگشت به گذشته نیست: «می‌توان امیدوار بود اشتباهاتی که از اول با گرفتن پدر «پیروز» از طبیعت افتاد و با سزارین مادرش «ایران» ادامه داشت، درس عبرتی شود و دیگر شاهد تکرار آنها نباشیم.»

به گفته این دامپزشک حیات‌وحش، جمعیت یوز آسیایی بسیار شکننده و تعداد کمی از این گونه باقی مانده است: «باید بعد از این با دقت بیشتری در حفاظت از این گونه عمل کنیم. حفظ زیستگاه و طبیعت این گونه اهمیت بالایی دارد در مقایسه با تکثیر در اسارت یوزها.»

«معماریان» بر این باور است یوزپلنگی که در اسارت به دنیا می‌آید و بزرگ می‌شود، شانس برگشت به طبیعتش مایل به صفر است: «تجربیات بسیار محدودی در زیستگاه‌های خاصی در آفریقا موفق بودند. اغلب تجربیات در این زمینه ناموفق بودند. در ایران با توجه به شرایط زیستگاهی کاملا صفر است.» به اعتقاد «معماریان» فکر اینکه تکثیر در اسارت می‌تواند به جلوگیری از انقراض کمک کند، کاملا اشتباه است: «برای جلوگیری از انقراض باید زیستگاه طبیعی این گونه حفظ شود. درخصوص یوز‌های در اسارت هم باید تمام تلاش‌ها بر محافظت به بهترین شکل باشد.»

دو دهه از پروژه محافظت از یوزپلنگ می‌گذرد، اگرچه دستاوردی را نمی‌توان در آن یافت. باید تمرکزها را بر حفاظت از زیستگاه‌ها بگذاریم. ما یوزهایی را در جاده‌ها از دست می‌دهیم. بودجه‌ها بهتر است صرف مراقبت از زیستگاه‌ها شود، به عنوان مثال برای افزایش محیط‌بانان، دوربین‌‎های مراقبتی و…»

«این تجربه به قیمت حذف یک یوزپلنگ نر از طبیعت بود، آن هم برای تکثیر در اسارت.» به گفته یکی از کارشناسان محیط‌زیست، مرگ «پیروز» نشان می‌دهد نه امکانات لازم را داشتیم، نه علم آن را. «رضا نیک‌فلک» با اشاره به اینکه سزارین «ایران» و مرگ دو توله‌اش اشتباه بود و حالا پیروز هم با درد فوت کرد، به «شهروند» می‌گوید: «در این تکثیر در اسارت هدفی دیده نمی‌شد. درواقع هدفی برای بازپروری و برگشت به طبیعت وجود نداشت. به مسأله بی‌هدف بودن طی همین پروژه اذعان شده بود. این درحالی است که این پروژه بودجه‌های میلیاردی ملی و بین‌المللی به خود می‌دید که درنهایت هم نتیجه‌بخش نبود.»

به باور «نیک‌فلک» می‌توان به آینده امیدوار بود، البته به شرط تجربه دوباره آن با افراد متخصص و دلسوز که علم این مسأله را داشته باشند، در چنین شرایطی می‌توان به تکثیر در اسارت امیدوار بود: «دو دهه از پروژه محافظت یوزپلنگ می‌گذرد، اگرچه دستاوردی را نمی‌توان در آن یافت. باید تمرکزها را بر حفاظت از زیستگاه‌ها بگذاریم. ما یوزهایی را در جاده‌ها از دست می‌دهیم. بودجه‌ها بهتر است صرف مراقبت از زیستگاه‌ها شود، به عنوان مثال برای افزایش محیط‌بانان، دوربین‌‎های مراقبتی و…»

«این تکثیر در اسارت، طوری جلوه داده می‌شود که این گونه را از انقراض نجات می‌دهد.» به اعتقاد «نیک‌فلک» ابتدای امر باید تمرکزها بر حفاظت از زیستگاه‌ها باشد و در گام بعدی به تکثیر در اسارت پرداخته شود: «ما نیاز به باغ‌وحش که نداریم. نیت حفظ حیات‌وحش است.»

این کارشناس محیط‌زیست با اشاره به اینکه یکسری از کشورهای آفریقایی تجربیاتی در زمینه تکثیر در اسارت داشتند، می‌گوید: «ما نمی‌توانیم با این سطح از امکانات، خودمان را با کشورهای دیگر مقایسه کنیم. آنها جمعیت بیشتری از یوزها را در اختیار دارند و در مقابل از زیستگاه‌های مناسب حفاظت‌شده بهره می‌برند و در کنار همه اینها سراغ تکثیر در اسارت رفته‌اند.»

«نیک‌فلک» از تعداد محدود یوزها در ایران خبر می‌دهد که گاها از طبیعت جدا شده و به اسارت برده می‌شوند: ««ایران» مادر «پیروز» هم در نوزادی از طبیعت ربوده شده بود. دو یوز دیگر هم توسط یک دامدار ربوده شده‌اند، با این تفاسیر چطور می‌توان به حفاظت از این گونه امید داشت؟»