روزنامه خراسان
1401/12/27
قطب حاشیه نشینی کشور نیازمند عزم ملی
وحید تفریحی/ مشهد و خراسان رضوی با اختلاف در صدر آمار بیشترین تعداد حاشیه نشین در کشور قرار دارند؛ خراسان رضوی با تعداد 107 محله، بیشترین تعداد محلات هدف حاشیه نشینی را در کشور دارد، از سوی دیگر از نظر تعداد جمعیت ساکن در سکونتگاه های غیررسمی، استان خراسان رضوی با 957 هزار و 667 نفر در رتبه نخست قرار دارد و پس از آن با اختلاف زیاد استان کرمانشاه است؛با 457 هزار و 543 نفر! این ها آمارهایی است که همین چهار ماه پیش، یعنی آبان 1401 بر اساس پایش آمارهای رسمی توسط مرکز پژوهش های مجلس مطرح شد و به نوعی خروجی آن حکایت از وضعیت اسفناک حاشیه نشینی در مشهد و خراسان رضوی داشت؛ البته بر اساس آمارهای رسمی پایش شده و در آمار غیررسمی، اوضاع از این هم بدتر است؛ چرا که صرفا آمار حاشیه نشینان مشهد چیزی حدود یک میلیون و 300 هزار نفر اعلام شده که البته به طور قطع طی سال های اخیر بر تعداد آن افزوده شده است. براساس منابع و تحلیل های انجام شده، علل بروز حاشیه نشینی در ایران در چند محور شامل فقدان نگاه و برنامه ریزی آمایشی، وجود اقتصاد غیرمولد، نبود تعادل منطقه ای، مدیریت ناتوان برنامه ریزی فضایی، بی عدالتی های اجتماعی و اقتصادی، تمرکز سرمایه گذاری دولت در شهرها و بورس بازی زمین و مسکن خلاصه شده است، اما تحلیل گران، تغییر و تحولات رخ داده طی سال های اخیر از قبیل تورم بخش مسکن و سرریز جمعیت شهرها، ضعف در سیاست گذاری ها و نظارت بر اجاره نشینی شهری، ناکارآمدی و ناتوانی مدیریت شهری، ضعف در تدوین مقررات شهری کاربری زمین (طرح های جامع و تفصیلی)، کم توجهی به برنامه ریزی توسعه روستایی و بی توجهی به علل مهاجرت گسترده روستا به شهر از جمله نامساعد بودن شرایط زندگی و کسب و کار در نقاط مبدأ، خشکسالی و تنش های آبی و بحران های محیط زیستی مانند گردوغبار را باعث افزایش و تشدید حاشیه نشینی تلقی می کنند. به هر حال همه این آمار و ارقام نشان می دهد که حاشیه نشینی در مشهد بیشتر از تصور و حتی بالاتر از شهرها و کلان شهرهای دیگر کشور رشد کرده و به جایی رسیده که قطب حاشیه نشینی ایران شده است. به هر روی، بررسی همین آمار رسمی اعلام شده از سوی مرکز پژوهش های مجلس که به تازگی رسانه ای شده، حکایت از وضعیت حاد حاشیه نشینی در خراسان رضوی دارد، به نوعی که فاصله استان اول یعنی خراسان رضوی با استان دوم در تعداد حاشیه نشینان بیش از 500 هزار نفر است و می توان گفت استان خراسان رضوی، دو برابر رتبه دوم جدول بیشترین حاشیه نشینان کشور، حاشیه نشین دارد! موضوعی که ضرورت توجه جدی به استان خراسان رضوی در عرصه های مختلف سامان دهی حاشیه نشینی کشور از جمله بودجه و اعتبار را گوشزد می کند و بر تاکیدهای مکرر رسانه ها از جمله روزنامه خراسان برای افزایش بودجه های سامان دهی حاشیه شهر مشهد و البته بازگرداندن ردیف مستقل حاشیه شهر مشهد مهر تایید می زند. حاشیه شهر مشهد چالش های عدیده ای دارد؛ چالش هایی که البته برای رفع آن دولت ها، متولیان محلی و شهری، مجلس در ادوار مختلف و مسئولان استانی همواره طرح ها و برنامه های مختلفی پیاده سازی کرده اند و اقدامات درخور و زیرساختی فراوانی انجام داده اند که انصافا وضعیت حاشیه شهر را نسبت به دهه ها و سال های پیشین بهبود بخشیده و سامان بیشتری به آن داده، اما هنوز چهره حاشیه شهر مشهد در بخش های مختلفی سیاه و نیازمند درمان است. ما در روزنامه خراسان بارها و بارها درباره مشکلات و چالش های حاشیه شهر مشهد و سامان دهی و به سازی محلات هدف حاشیه نشینی، نوشته و پیگیری کرده ایم، البته که نمی توان منکر اقدامات اساسی و جدی شد که طی سال ها در این مناطق انجام شده و ظاهر و باطن حاشیه شهر را متفاوت کرده است، اما در ادامه به مرور مهم ترین مشکلات و چالش های حاشیه شهر مشهد خواهیم پرداخت؛ حاشیه شهری که در سطح ملی مطالبه گر دارد، اما عزمی ملی برای سامان دادن به آن نیست و نیاز جدی این روزهای این مناطق است.چالش سرانه فضای آموزشی: فقر شدید؛ شاید بتوان وضعیت متوسط سرانه فضای آموزشی دانش آموزان در حاشیه شهر مشهد را این طور توصیف کرد، وضعیتی که 5.7 مترمربع با سرانه مطلوب و حدود 2 مترمربع هم با متوسط سرانه فضای آموزشی استان فاصله دارد و این فاصله چنان شدید و چشمگیر است که بحران فضای آموزشی در حاشیه شهر مشهد را رقم زده است. در سال تحصیلی جاری نیز که بعد از دو سال وقفه کرونایی، شاهد حضور دوباره دانش آموزان در مدارس بودیم، از طرفی با سرازیر شدن جمعیت از مناطق مختلف شهر به مناطق حاشیه ای به دلیل افزایش افسارگسیخته اجاره خانه و از سوی دیگر ورود بی شمار اتباع خارجی به خصوص از کشور افغانستان به این مناطق، این بحران کمبود فضاهای آموزشی در حاشیه مشهد، چهره جدی تری به خود گرفت. به استناد آمار اعلامی از سوی اداره کل نوسازی مدارس خراسان رضوی که شهریور امسال به بررسی آن پرداختیم، سرانه فضای آموزشی در استان 4.3 مترمربع است که این میزان در 8 پهنه حاشیه شهر 2.5 مترمربع برآورد شده است. مقایسه این رقم با متوسط سرانه فضای آموزشی شهری و روستایی در کشور که 5.3 مترمربع است، حاکی از کمبود حدود 3 مترمربعی سرانه فضای آموزشی در حاشیه مشهد است و در مقایسه با سرانه مطلوب (8.2 مترمربع)، شاهد کمبود 5.7 مترمربعی سرانه فضای آموزشی در مناطق حاشیه شهر مشهد هستیم. البته این چالش جدی و اساسی که بارها در روزنامه خراسان آن را مطالبه و گوشزد کردیم، از دید برنامه ها و اقدامات مسئولان و متولیان دور نمانده و اقدامات اساسی برای جبران این کسری در حال انجام است؛ از جمله همین چند روز پیش که احداث و توسعه 105 کلاس درس در حاشیه شهر مشهد با مشارکت بنیاد علوی کلید خورد تا مرهمی باشد بر زخم کمبودهای فضای آموزشی در مناطق حاشیه ای مشهد.
ساخت و سازهای غیرمجاز و سکونتگاه های غیررسمی: سکونتگاه های غیررسمی در محله ها و محدوده هایی خارج از ضوابط و قوانین درون یا خارج از محدوده شهرها به صورت شتابزده ساخته شده و دچار ضعف شدید خدمات و سرانه های شهری است و اغلب آن ها دارای مشکلات حقوقی مالکیت است. به استناد گزارش مرکز پژوهش های مجلس، به رغم تدوین سند ملی سامان دهی و توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی در سال 1382، تا سال 1396 شاخص های اختصاصی و مشخصی برای شناسایی و تعیین این سکونتگاه ها تعریف نشده است. شاخص های تعریف شده در مصوبه سال 1396 نیز به دلیل کلی و غیردقیق بودن عملا کمک چندانی به شناسایی سکونتگاه های غیررسمی نکرده است. با وجود تلاش برای تعیین شاخص های اختصاصی در زمینه سکونتگاه های غیررسمی در مصوبه سال 1400 ، شناسایی و تعیین محدوده های مد نظر براساس این شاخص ها عملیاتی نشده است. همچنین بر اساس آمار اعلامی از سوی مدیرکل دفتر اجتماعی و فرهنگی استانداری خراسان رضوی در تیر سال گذشته، در خراسان رضوی ۹ هزار و ۲۰۰ هکتار سکونتگاه غیررسمی به شکل حاشیه‌نشین وجود دارد که جمعیت یک میلیون و ۷۲۰ هزار نفری را در خود جای داده است. در حاشیه مشهد نیز یک میلیون و ۳۰۰ هزار نفر در ۳ هزار و ۹۰۰ هکتار سکونتگاه غیررسمی و بافت ناکارآمد ساکن هستند. علاوه بر این مشکلات عدیده در ساخت و سازهای غیرمجاز، ریزدانگی واحدهای مسکونی در مناطق حاشیه شهر مشهد، رشد پدیده بام فروشی در این محلات و وجود فرسوده ترین بافت های کالبدی در مناطق حاشیه شهر مشهد از دیگر چالش ها در این حوزه است.
امنیت: مشکل اساسی و حیاتی ترین نیاز حاشیه شهر مشهد همین «امنیت» است، امنیتی که حاشیه شهر مشهد را در دوره ها و سال ها به چالش کشیده و جرایمی مانند زورگیری، حضور اراذل و اوباش، تولید و توزیع مواد مخدر توسط بزهکاران و بعضا افراد بی هویت را به وجود آورده است و یکی از مظاهر آزاردهنده آن به شکل معتادان متجاهر به وضوح مشاهده می شود. البته که نباید گذشته را از یاد برد. وضعیت امنیت فعلی در مناطق مختلف حاشیه مشهد انصافا تفاوت قابل ملاحظه و چشمگیری با گذشته داشته است؛ از سامان دهی معتادان متجاهر گرفته تا شناسایی و هویت دادن به برخی افراد فاقد هویت در این مناطق یا برگزاری طرح های جدی برخورد با توزیع کنندگان مواد مخدر و... اما به هرحال چهره امنیت در حاشیه شهر همچنان مخدوش است و وضعیت به تلاش جهادی نیاز دارد.
جای خالی سرانه های فرهنگی، ورزشی و اجتماعی: فرایند سیاست گذاری در زمینه حاشیه نشینی از برنامه عمرانی سوم پیش از انقلاب آغاز شده و ادامه یافته؛ عمده ترین ضعف برنامه های عمرانی قبل از انقلاب، غلبه نگاه کالبدی و غفلت از وجوه اجتماعی بوده است. در عموم برنامه ها و اقدامات انجام شده بعد از انقلاب اسلامی نیز رویکرد کالبدی غلبه داشته و از وجوه اجتماعی- فرهنگی غفلت ورزیده شده؛ البته در مشهد این وضعیت متفاوت است و اقدامات فرهنگی و اجتماعی درخورتوجهی توسط ستاد سامان دهی حاشیه شهر به مسئولیت آیت ا... علم الهدی نماینده ولی فقیه در استان، برای جبران کمبودهای موجود در این زمینه اجرایی شده است. کاربری های خدماتی یکی از اصلی ترین نیازهای اجتماعی شهری بوده که در حاشیه شهر مشهد بیش از 400 هکتار کمبود اراضی خدماتی از قبیل فضای سبز، فرهنگی، آموزشی، درمانی و دیگر کاربری ها وجود دارد. بر اساس استانداردهای کشوری به ازای هر پنج هزار نفر، یک کتابخانه نیاز است که با این حساب برای جمعیت یک میلیون و 300 هزار نفری به 52 کتابخانه در حاشیه شهر نیاز داریم. علاوه بر این ها، وجود فرهنگسراها، سالن سینما و تئاتر نیز از اولویت های مهم فرهنگی در این مناطق است که توزیع آن در پهنه های حاشیه ای شهر آن چنان که باید عادلانه نیست یا فعالیتی درخور توجه ندارد. در حوزه سرانه فضاهای ورزشی نیز وضعیت مطلوب مشاهده نمی شود،هرچند تلاش هایی برای ساخت و بهره برداری چند سالن و زمین ورزشی در این مناطق شده، اما همچنان کمبودها محسوس و درخورتامل است.
اقدامات در خور توجه ستاد سامان‌دهی فرهنگی
حاشیه شهر
البته از سال 1394 نیز ستادی با عنوان ستاد سامان‌دهی مسائل فرهنگی حاشیه شهر مشهد با مسئولیت آیت ا... علم الهدی نماینده ولی فقیه در استان تشکیل شد که الحق و الانصاف اقدامات درخور توجهی در حوزه های فرهنگی و اجتماعی مدیریت و اجرا کرد و تا به امروز اگر وضعیت فرهنگی این مناطق بررسی شود، تحولات در خور توجه فرهنگی کاملا مشهود است. فعالیت این ستاد در راهبری اقدامات فرهنگی و اجتماعی برای سامان‌دهی حاشیه شهر مشهد به خروجی چشمگیری رسیده و می توان گفت که تحول فرهنگی حاشیه شهر مشهد، یک حقیقت قابل ملاحظه است.
وضعیت درمانی: وضعیت سرانه های خدمات درمانی نیز یکی از چالش های مهم پهنه های حاشیه شهر مشهد است. وضعیت این کمبودها را می توان در ماجرای بیمارستان 540 تختخوابی حاشیه مشهد خلاصه کرد. ساخت و بهره برداری از پروژه بیمارستان حاشیه مشهد همواره یکی از مهم ترین مطالبه های حاشیه نشینان مشهد بوده است؛ ساخت بیمارستان 540 تختخوابی حاشیه شهر مشهد سال ها از طرف وزارت بهداشت مطرح می شد و اولین گام آن نیز در 26 فروردین 95 برداشته شد، اما پس از پنج سال، در کش و قوس دو وزارتخانه بهداشت و راه و شهرسازی قرار گرفت و سهم مردم حاشیه شهر مشهد از این بیمارستان تنها علف های هرز روییده بر زمین بود تا این که در اواخر دولت دوازدهم 200 میلیارد تومان اعتبار از سوی دولت برای آغاز به کار این پروژه اختصاص یافت، به نحوی که آخر آبان سال گذشته عملیات اجرایی بیمارستان 540 تختخوابی حاشیه شهر مشهد آغاز شد و امیدها برای ساخت این بیمارستان افزایش یافت. همچنین در اوایل امسال نیز مسئولان علوم پزشکی مشهد اعلام کردند که «پروژه بیمارستان 540 تختخوابی حاشیه مشهد جزو پروژه های مصوب نخستین سفر ریاست جمهوری که دهم فروردین 1401 انجام شد، قرار گرفته است.» این موارد باعث شد روند ساخت این پروژه شدت بگیرد هرچند هنوز نیازمند سرعت بیشتری در پیشبرد پروژه است.
آب و فاضلاب در حاشیه: وضعیت آب و شبکه جمع آوری فاضلاب در مناطق مختلف حاشیه شهر مشهد هم چنگی به دل نمی زند. 40 روستای حاشیه شهر مشهد هنوز تحت پوشش آب شهری قرار نگرفته اند، تکمیل شبکه جمع آوری فاضلاب در 40 درصد مناطق حاشیه شهر مشهد نیز شامل مناطق طبرسی شمالی، رسالت ، پنج تن و شهرک مهرگان با مشکل مواجه است و به افزایش ظرفیت تصفیه خانه ها نیاز دارد؛ چرا که اجرای طرح جمع آوری فاضلاب در این مناطق با هیچ کدام از تصفیه خانه های موجود مشهد هماهنگ نمی شود و باید تصفیه خانه های جدید احداث شود.
مشکلات شهری و اراضی رها شده: و اما مشکلات شهری جزو معضلات جاری و روزمره اهالی حاشیه شهر است؛ از ترافیک غیرقابل تحمل معابر گرفته تا نبود زیرساخت های شهری کافی از جمله معابر خاکی،
پیاده روهای نابسامان، کمبودها در سرانه های فضای سبز، مشکلات انشعابات آب، برق و گاز و... که حل هر کدام عزم جدی و زمانی طولانی می طلبد. البته طی سال های اخیر اقدامات شایانی برای کاهش فاصله حاشیه و متن شهر و به اصطلاح ارتباط حاشیه با متن انجام شده و پروژه های بزرگی هم در حوزه های شهری و ساخت معابر و رفع مشکلات ترافیکی این مناطق کلید خورده و به بهره برداری رسیده است که از جمله مهم ترین آن ها می توان به پروژه بزرگ سامان دهی کال اسماعیل آباد اشاره کرد که این گونه اقدامات نیازمند تداوم تا حصول نتیجه کامل است. یکی دیگر از مهم ترین مشکلات این حوزه، وجود اراضی رهاشده فراوان در پهنه های حاشیه شهر است؛ اراضی که در تملک نهادهای مختلف است یا به صورت موقوفه اداره می شود و محلی برای تجمع و گذران زندگی معتادان متجاهر و کارتن خواب ها شده است و باید برای سامان دهی آن فکری کرد تا هم از معضلات آن کاست و هم از ظرفیت آن برای جبران کمبودها در این مناطق
بهره برد.
سایر اخبار این روزنامه
بازدید رئیس سازمان انرژی اتمی از «خراسان»
مذاکرات دبیر شورای عالی امنیت ملی در ابوظبی
نابودگران لذت‌بردن از تعطیلات
نقشه جنایت با گاز شیمیایی به قتل نخ نما رسید
نظم امنیتی جدید در غرب آسیا
پایان چشم انتظاری پس از 3 سال
یک سال پررویداد
قطب حاشیه نشینی کشور نیازمند عزم ملی
روایت آقا فرامرز از مردان آهنین
قول ترکمنستان برای مقابله با ریزگردهای قره قوم
90 هزارمیلیارد تومان تامین مالی یک ماهه خودروسازان از جیب مردم
انصاری فرد و قائدی؛ غایبان بزرگ
روزنامه خراسان 114 ساله شد
«به سبک آقا»، ویژه نامه روزنامه خراسان منتشر شد
