روزنامه خراسان
1402/04/26
ارادتمندی از «اندلس»؛ نخستین مدیر عمرانی در تاریخ حرم رضوی
طی تاریخ هزار و 200 ساله حرم رضوی، افراد گوناگونی به توسعه عمرانی اماکن متبرکه همت گماشتند که نام بسیاری از آن ها، در تاریخ باقی مانده است. نکته‌ای که نباید آن را از یاد ببریم، این است که فعالان این عرصه، از منظر مذهب و اعتقادات مذهبی، به یک جریان خاص منحصر نبودند؛ در میان فعالان حوزه عمرانی حرم رضوی، حتی در تاریخ متقدم آن، نام بسیاری از اُمرا یافت میشود که پیرو یکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت بودند. این واقعیت ما را به نتیجه‌ای بسیار راهبردی و مهم می‌رساند؛ این که وجود مقدس حضرت ثامن‌الحجج(ع) نزد پیروان همه مذاهب اسلامی محترم و کرامات آن حضرت شناخته شده است و عموم مسلمانان، به آن امام همام، ارادتی وصف‌ناشدنی دارند که امروز نیز، در قالب زیارتِ بسیاری از برادران و خواهران سایر مذاهب اسلامی از حرم مطهر رضوی، قابل مشاهده است. به همین دلیل، می‌توان اصل بنای حرم مطهر امام رضا(ع) را نمادی از وحدت اسلامی، حول محبت به اهل‌بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام دانست که طی 12 قرن، افراد از مذاهب مختلف اسلامی، در توسعه و عمران آن به ایفای نقش پرداخته‌اند. در این نوشتار، برآنیم تا به نام و هویت یکی از نخستین کسانی که به این امر مهم ورود و نامش را در تاریخ مشهد جاودانه کرد، بپردازیم و شما خوانندگان گرامی را با او و اقداماتش آشنا کنیم؛ فائق بن عبدا... اندلسی، مشهور به «فائق خاصّه». آغاز تلاش‌ها برای توسعه عمرانی حرم نخستین گام‌ها برای توسعه اماکن متبرکه و افزودن تأسیسات و سازه‌هایی به آن – علاوه بر اصل بنای روضه منوّره که مرقد مطهر امام رضا(ع) در آن قرار داشت – مربوط به دوره سامانی و فعالیت‌های ابومنصور محمد بن عبدالرزاق توسی، از اشراف (دهقانان) اصیل خراسان و بانی شاهنامه ابومنصوری (از منابع مهم شاهنامه فردوسی) است. طبق گزارش شیخ صدوق در «عیون اخبارالرضا(ع)»، ابومنصور بعد از دیدن کرامتی از امام هشتم(ع)، در زمره علاقه‌مندان و ارادتمندان آن امام بزرگوار قرار گرفت و دست به فعالیت‌های عمرانی در اطراف حرم رضوی زد. ابومنصور در ذی‌الحجه سال 350 / دی‌ماه سال 340، دار فانی را وداع گفت؛ هرچند اقدامات وی چندان گسترده نبود، اما دیگر اُمرای حاکم بر خطه توس را به تلاش برای توسعه عمرانی حرم مطهر تشویق کرد. به این ترتیب، در اواخر دوره سامانی، عبدا... بن فائق، از سرداران مشهور دربار سامانی، نخستین برنامه عمرانی گسترده و ادامه‌دار را برای توسعه حرم مطهر و فضاهای زیارتی و اقامتی اطراف آن آغاز کرد. این تلاش‌ها به رَقَم خوردن تحولاتی بزرگ در روند ارائه خدمت به زائران و افزایش کیفیت زندگی در اطراف حرم رضوی انجامید. در این دوره، هنوز مشهد جمعیت چندانی نداشت و عموم مردمی که در آن به سر می‌بردند، زائرانی بودند که از اقصی نقاط جهان و به شوق زیارت مرقد مطهر رضوی، خود را به مشهد می‌رساندند و این وضعیت دست کم تا اوایل دوره ایلخانی برقرار بود؛ چنان که حمدا... مستوفی، جغرافی دان نامدار قرن هشتم، درباره مشهد می‌نویسد: «از مزار عظما، قبر امام معصوم علی بن موسی الرضا رضی‌ا... عنهما در دِیهِ سناباد به چهار فرسنگی طوس است و قبر هارون الرشید عباسی در مشهد مقدسِ آن حضرت قرار دارد. مشهدِ طوس از مزارات متبرکه است و آن موضع، اکنون شهرچه شده و از مشهد تا زاوه سنجان پانزده فرسنگ است.» «فائق خاصه» کیست؟ ابوالحسن فائق بن عبدا... ، مشهور به «فائق خاصه» از سیاستمداران و سپهسالاران مشهور اواخر دوره سامانی و اوایل دوره غزنوی است. درباره اصالت و دوران اولیه زندگی فائق، اطلاعات زیادی نداریم، اما منابع قدیمی از وی با عنوان «عمیدالدوله فائق بن عبدا... اندلسی» یاد کرده‌اند. روانشاد دکتر نصرا... فلسفی در کتاب محققانه «هشت مقاله تاریخی و ادبی»، به جایگاه سیاسی و اجتماعی فائق اشاره کرده و اصل وی را اندلسی دانسته و مجدالدین کیوانی هم، در مقاله «دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» - ذیل عنوان «ابوالحسن سیمجور» - به این موضوع اشاره کرده است. طبق برخی روایات تاریخی، فائق بن خاصه در زمره افرادی بود که توسط تاجران برده از اندلس – بخشی از اسپانیای امروزی به پایتختی «قُرطبه» (کوردوبا) – به شام منتقل شد و درنهایت، سر از بازار برده فروشان بخارا درآورد و در آن جا، توسط گماشتگان امیر سامانی خریده شد و به دربار راه یافت. فائق، به احتمال زیاد، چهره‌ای جذاب و استعدادی قابل توجه در امور ادبی و جنگی داشته است. زنده‌یاد دکتر عزیزا... بیات، استاد فقید تاریخ، ضمن مقاله‌ای با عنوان «اوضاع اقتصادی ماوراءالنهر و خراسان در زمان حکومت سامانیان» که آن را در شماره سوم (سال نُهُم) مجله بررسی‌های تاریخی (مرداد و شهریور 1353) منتشر کرده، به تفصیل درباره ویژگی‌های چنین غلامانی که اجازه ورود به دربار را می‌یافتند، صحبت می‌کند. با توجه به استنادات آن مرحوم، می‌توان چنین تصوری را از قیافه، شخصیت و توانایی فائق خاصه داشت. به هر حال، ورود این غلام اندلسی به دربار امیران سامانی، برای وی شُگون داشت و او با اتکا به شانس و توانایی‌های خودش، به زودی موقعیتی را به دست آورد که به وی امکان مانور سیاسی علیه حکومت سامانی را هم می‌داد. به این ترتیب، فائق وارد زد و بندهای سیاسی عصر خود شد و از طریق اتحاد و دشمنی‌های ناپایدار با سامانیان، غزنویان، آل‌بویه و خاندان زیاری در طبرستان، قدرت خود را به طور نسبی و تا زمان مرگش در سال 398ق / 386ش حفظ کرد. اقدامات فائق خاصه در مشهد احتمالاً قدیمی‌ترین گزارش درباره اقدامات گسترده فائق خاصه در مشهد را، ابوالفضل بیهقی در سال 450ق / 437ش، حدود 50 سال بعد از درگذشت فائق روایت کرده است. بیهقی ضمن بحثی نسبتاً مفصل درباره «سوری بن معتز»، والی نه چندان محبوب خراسان در دوره سلطان مسعود غزنوی، می‌نویسد: «[سوری بن معتز] ... مردی نیکوصدقه و نماز بود و آثارهای خوش وی را به توس هست، از آن جمله آن که مشهد علی بن موسی الرضا علیه‌السلام که بوبکر شهمرد، کدخدای فائق الخادم خاصه، آبادان کرده بود؛ سوری در آن زیادت‌های بسیار فرموده بود و مناره‌ای کرد و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد.» این گزارش نشان می‌دهد که طرح اولین توسعه عمرانی در حرم مطهر رضوی، با دستور فائق خاصه و اقدام نماینده وی، «بوبکر شهمرد» اجرایی شد. یکی از شواهدی که می‌توان درباره اقدامات فائق خاصه در مشهد مورد توجه قرار داد، گزارش‌های شیخ صدوق در کتاب ارجمند «عیون اخبار الرضا(ع)» است. شیخ بین سال‌های 352 تا 368ق، چهار بار به مشهد سفر و در جوار حرم رضوی، مجلس درس و روایت حدیث برگزار کرد. وی در کتابش، ضمن روایت‌هایی درباره کرامات ثامن‌الحجج(ع) و آن چه که در این سفر زیارتی به چشم دیده و با گوش خود شنیده است، به مواردی همچون احداث مسجد در جوار حرم رضوی – که مؤذنی نیشابوری امور اذان و قرائت قرآن آن را برعهده داشت – و نیز، تأسیساتی که وظیفه آن ها ارائه خدمات به زائران بود، اشاره می‌کند. ایام مسافرت شیخ صدوق به مشهد، تقریباً مصادف با روزگار قدرت گرفتن فائق خاصه در خراسان و فعالیت کارگزاران وی، مانند بوبکر شهمرد در مشهد بوده‌است. می‌توان گفت، به احتمال زیاد، آن چه که طی نیم قرن بعد از درگذشت فائق خاصه اتفاق افتاد، اقداماتی نظیر احداث مناره در کنار روضه منوره توسط سوری بن معتز، یا تأسیس مسجد بالاسر توسط ابوالحسن عراقی دبیر – کارگزار دربار غزنوی که مسجد بالاسر نیز، مدفن اوست – بر مبنای طرحی به حرم مطهر و بافت اطراف آن اضافه شد که در دوران فائق خاصه و با اهتمام و مدیریت عالی وی برنامه‌ریزی شده بود. از فائق خاصه، به جز یادگاری‌های مربوط به اماکن متبرکه رضوی، موقوفاتی در سراسر خراسان قدیم وجود دارد که برخی از آن ها تا به امروز پایدار مانده‌اند؛ مانند کاروانسرایی زیبا در روستای «میرکی» که در نزدیکی شهر تاریخی «اشروسنه» در تاجیکستان امروزی قرار دارد و از موقوفات مشهور اوست.
سایر اخبار این روزنامه
موفقیت در تضاد با لذت‌های کودکی نیست !
ارادتمندی از «اندلس»؛ نخستین مدیر عمرانی در تاریخ حرم رضوی
دلهره‌آورترین پل‌های شیشه‌ای جهان
ترسیم راهبرد مرزی ایران
تقویت برون گرایی اقتصاد ایران با احیای وزارت بازرگانی
والیبالیست‌های جوان قهرمان جهان شدند
مراقب باشید بحران‌زا نشود
تروریسم فرهنگی علیه زبان فارسی
چراغ سبز مهاجم به آث میلان و بحران سرلیستی اصلاح‌طلبان
بزرگ‌ترین تونل شرق کشور همچنان در بن‌بست!
افت دلار به کانال 47 هزار تومان سقوط بورس به کانال 2 میلیون
جنایت گانگستری با پوشش زنانه!
نوبت جدایی بازرگانی از صنعت
