روزنامه خراسان
1402/05/21
بنگالو؛ اتاق زیرشیروانی و یک ایوان بزرگ
وقتی پای فیلم و سریال‌ها و کارتون‌های خارجی چند دهه قبل می‌نشینید، متوجه‌می‌شوید شکل خانه‌ها در بیشتر آن‌ها یکی است. خانه «خاله هتی» در «قصه‌های جزیره» یا «آنه‌شرلی» را به یاد بیاورید. همان خانه‌های رویایی که جلویشان یک ایوان بزرگ داشت و درِ خانه رو به یک حیاط بزرگ سرسبز باز می‌شد، بام شیبدارش با سفالینه یا پوشال پوشیده شده‌بود و یک اتاق زیرشیروانی داشت. اسم خانه‌هایی که به این سبک ساخته می‌شوند نوعی تک‌سرا به نام «بنگالو» است. خانه‌هایی نهایتا 2 طبقه که معمولا بالای آن را با سقفی شیبدار و پنجره‌های بزرگ ساخته‌اند و ایوان‌های بزرگی دارند. اتاق زیرشیروانی یکی از ارکان بنگالوسازی و بیشتر به‌عنوان انبار از آن استفاده می‌شده است. البته این سبک در طول زمان در ابعاد و طبقه تغییر کرده و کامل‌تر شده‌است. در سراسر جهان می‌توان نمونه‌هایی از بنگالوها را پیداکرد؛ از استرالیا، ایرلند، بنگلادش و ایران گرفته تا کانادا، آلمان و هندوستان. بنگالوها الگوهای خوبی برای معماران امروزی بوده و آن‌ها از بنگالو برای ساخت خانه‌های پیش‌ساخته و قابل‌حمل الهام گرفته‌اند. روایت‌های مختلفی درباره این که این اسم و سبک معماری از کجا آمده و به چه معنی است وجود دارد و ما می‌خواهیم در این پرونده همه چیزهایی که درباره بنگالو پیدا کردیم از ریز تا درشت‌ترین نکته‌هایی را که وجوددارد به روی صفحه کاغذ بیاوریم. به احتمال زیاد شما هم بدتان نمی‌آید از سرنوشت بنگالوها این خانه‌های رویایی و پرجاذبه سر در بیاورید.بنگالو از کجا پیدا شد؟
معلوم است که اول از همه به دنبال ریشه واژه بنگالو هستیم. روایت‌های زیادی وجوددارد و ما به چند مورد از آن‌ها می‌پردازیم. می‌گویند، اصل این کلمه از واژه گجراتی «بانگلو» وام گرفته‌است چون خانه‌های بنگال به طورسنتی کوچک، تنها در یک طبقه و با یک ایوان بزرگ ساخته‌می‌شدند. روایت دیگر می‌گوید، ریشه اصلی این کلمه کاملا هندی بوده و از زبان بنگالی (زبان یکی از ایالت‌های هندوستان) وارد زبان انگلیسی شده‌است. بنگال ناحیه و ایالتی از هند مستعمره بود که بعد از آزادی شبه‌قاره هند به دو بخش در هند و پاکستان تقسیم‌شد. بخش پاکستانی را پاکستان شرقی می‌خواندند، همان کشوری که حالا آن را به نام بنگلادش می‌شناسند. وقتی هنوز بنگال از هندوستان جدا نشده‌بود و انگلیسی‌ها بر آن حاکم‌بودند در بنگالو همان خانه‌های ویلایی بزرگ اسکان‌داشتند. بنگالو یعنی خانه‌های ویلایی به سبک خانه‌های ویلایی بنگال، دقیقا مثل این است که بگوییم خانه‌هایی به سبک خانه‌های ماسوله در شمال ایران. بنگالو یعنی منسوب به بنگال. این خانه‌ها در بنگلادش فراوان و محبوب است. نسل‌های قبلی بنگلادش این خانه‌ها را از چوب، بامبو و کاه می‌ساختند اما نسل جدید ترجیح‌می‌دهند مصالح اصلی ساختمان از ورقه‌های موجدار و کاشی‌های سفالی قرمز باشد. به‌طور کلی محله‌هایی که بنگالو محورهستند حریم خصوصی بیشتری دارند، ایوان‌های بزرگ، فضای داخلی خانه را از نورشدید دورمی‌کند و وجود باغچه‌های بزرگ در جلوی خانه سرسبزی و نشاط خاصی به خانه و محله می‌دهد.
ریخت‌شناسی این خانه‌های رویایی!
شما را نمی‌دانم ولی من هروقت در فیلم و سریال‌ها با یکی از خانه‌های به اصطلاح بنگالو مواجه می‌شوم، آرزومی‌کنم کاش می‌شد چند روز در یکی از آن‌ها زندگی‌کنم. کسی چه می‌داند؟ اصلا شاید زندگی‌کردن در این خانه‌ها فقط در فیلم‌ها بامزه و جالب به‌نظربیاید. به اصل ماجرا برگردیم. خانه بیشتر مردم در قرن نوزدهم میلادی شکلی از بنگالو داشت. اوج شکوفایی بنگالوها در سراسر جهان تا دهه 1930میلادی بود. پس از جنگ جهانی دوم، سبک‌های دیگری از خانه‌سازی به سرعت جای بنگالوسازی را گرفت و این خانه‌ها کم‌کم فراموش‌شدند. در ابتدای پرونده نشانه‌هایی که می‌تواند یک بنگالو را معرفی‌کند، آوردیم. ایوان بزرگ، اتاق زیرشیروانی و پنجره خوابگاهی. این خانه‌های ییلاقی معمولا بالاتر از سطح زمین ساخته و با چند پله کوتاه به ایوان وصل‌می‌شدند. اما پنجره خوابگاهی چیست؟ اتاق «آنه شرلی» و پنجره آن را به یاد بیاورید. این همان سبکی بود که بیشتر مردم در قرن نوزدهم به آن روی آوردند و با ساخت اتاق‌های زیرشیروانیِ پنجره‌دار خانه‌های خود را به شکلی که می‌خواستند تزیین‌کردند. این پنجره می‌توانست روی هر بخش از قسمت شیبدار هم قرار بگیرد. به کمک این پنجره نور و هوای کافی در اتاق زیرشیروانی در جریان بود، تهیه و گردش هوا بدون دردسر انجام می‌شد و یک راه کمکی برای رفتن به پشت‌بام در ساختمان به‌وجود می‌آمد. البته ظاهر پنجره‌های خوابگاهی یک‌شکل نیست و بعدها در طول زمان تغییراتی هم پیداکرد.
ردپای بنگالو در ایران
ایرانی‌ها به بنگالو چه می‌گویند و نمونه این خانه‌ها در کدام شهرهای ایران وجوددارد؟
در شهرهای خوزستان و جنوب ایران «بنگله» اصطلاح آشنایی است و خیلی‌ها از آن در صحبت‌هایشان استفاده‌می‌کنند. بنگله در آن‌جا به معنی خانه‌های ویلایی است که ظاهرشان با خانه‌های ویلایی ایرانی متفاوت است و ریشه آن به پیدایش نفت و ورود انگلیسی‌ها به ایران برمی‌گردد. پای انگلیسی‌ها به هر شهر یا کشوری بازمی‌شد معماری‌شان را هم با خود می‌بردند و به همین دلیل ردپای بنگالو از هندوستان تا مناطق نفت‌خیز ایران دیده‌می‌شود. البته آن‌ها هرجا که می‌رفتند شرایط و مختصات جغرافیایی محل جدید را هم در نظرمی‌گرفتند. به همین دلیل ممکن است بنگله‌های آبادان با مسجد سلیمان یا حتی هندوستان، تفاوت‌هایی با نسخه اصلی داشته‌باشند. حتی در بندر لنگه، مجموعه‌ای به نام «بنگله بستکی»وجود دارد که کمتر ربطی به استعمار دارند و معماری آن تلفیقی از ویژگی‌های معماری غرب هرمزگان و ساختار خانه‌های ویلایی قرن نوزدهم است. بنگله بستکی در سطحی بالاتر از زمین ساخته می شود و ساباط (سایه‌بان و معبرهای آجری) دارد که پلکان و بخش‌های مختلف خانه را به یکدیگر وصل‌می‌کند.
تاثیر معماری ایرانی بر معماران انگلیسی
بیشتر بنگله‌های جنوب ایران، از لحاظ درآمد خانه‌های کارمندی به بالا به حساب می‌آمد. انواع مختلفی هم داشتند و بهترین نوع آن، دوبلکس بود که پذیرایی در همکف و اتاق خواب و سرویس‌های وابسته در طبقه بالاتر قرار داشت. در آبادان تا سال43 تقریبا 400واحد مسکونی موسوم به بنگله با اندازه و کلاس‌های مختلف وجود داشت. بنگله‌های نوع الف بهترین بودند و تنها 10واحد از آن‌ها در آبادان وجود داشت که خانه رئیس و سران پالایشگاه بود. انگلیسی‌ها برای ساخت بنگله‌ها از ملاط و مصالح بومی همان منطقه استفاده‌می‌کردند. برای مثال در آبادان، خاکش به دلیل مجاورت با آب خیلی مرطوب و نوع بارش‌ها هم در این شهر سیلابی است، به همین دلیل گفته‌می‌شود اساس یا پیِ دیوار این خانه‌ها با ورقه‌ای فلزی که جنس و آلیاژ خاصی دارد پوشانده شده‌است و همین ویژگی عمر بنگله را نسبت به خانه‌های معمولی بیشتر می‌کرد. جالب‌ترین بخش بنگله در ایران، تلفیق سنت‌های معماری ایرانی با همتای هندی آن‌ها‌ست. برای مثال بنگله‌هایی که در آخرین سری ساخته‌شده‌اند، کاشی‌کاری اصفهانی دارند در حالی که همین خانه‌ها در بنگال هندوستان فاقد این عناصر ایرانی‌اند. در واقع معماران انگلیسی به مرور زمان در ساخت بنگله‌ها سعی‌داشتند کارشان را به سبک سنتی ایرانی هم نزدیک‌کنند. مسجدسلیمان، هفتکل، میان‌کوه و شوشتر هم نشانه‌هایی از بنگله دارند. خانه‌هایی به همان سبک و سیاق بنگالو که گاهی از 500متر شروع می‌شدند و به هزارمتر هم می‌رسیدند.
محله اسکاتلندی در مسجد سلیمان
نام‌گذاری خانه‌ها در مسجدسلیمان به چند قبل و بعد تقسیم می‌شوند. محله‌هایی که مربوط به قبل از پیدایش نفت هستند و محل قشلاق عشایر بوده‌اند نام‌های محلی خود را حفظ‌کرده‌اند مانندکلگه، تمبی و بی‌بیان. محله و تاسیساتی هستند که با شماره یا عنوان انگلیسی «number» شناخته می‌شدند مانند نمره یک، دو و ... . گروه سوم محله و مناطقی هستند که به دلیل تاسیسات و ساختمان‌های جدید بیشتر نام‌های انگلیسی دارند. «اسکاچ کرسنت» یکی از منطقه‌های مسکونی در مسجدسلیمان است که از بخش‌های دیگر شهر فاصله داشته و تیپ و اندازه خانه‌های ویلایی آن موسوم به «بنگله» نسبت به بقیه شهر متفاوت است. نقشه این منطقه از مسجدسلیمان نشان‌می‌دهد که بنگله‌های بزرگ این محله به صورت هلالی‌شکل با باغچه‌های بسیار بزرگ و با فاصله درخور‌توجه از یکدیگر ساخته‌شده‌اند که با معماری ویلاهای «گلاسکو» در اسکاتلند قابل مقایسه‌اند. جالب این که خیلی‌ها فکرمی‌کردند «اسکاچ» اسم فرد یا موسسه‌ای بوده که این محله را ساخته‌است اما آرشیو موزه نفت می‌گوید، منظور از این کلمه با املای انگلیسی «Scots» اسکاتلندی بودن این منطقه و در گذشته محل سکونت مدیران ارشد انگلیسی بوده است. برخلاف ساخت‌وسازهای بیش‌از اندازه در این محله هنوز زندگی در اسکاچ کرسنت جریان‌دارد و خانه‌های این محله، محبوب مدیران و کارکنان ارشد شرکت نفت و بهره‌برداری گاز منطقه است.
به رسمیت شناختن بنگالوها بعد از 2 قرن!
مهم‌ترین و معمول‌ترین خانه‌های هندی، هاولی، بنگالو و بُهره/وهره نام دارد. هاولی که تا قرن چهاردهم نمونه‌های سنتی و اولیه آن وجودداشت خانه‌های بزرگ و وسیعِ کسانی بود که دست‌شان به دهان‌شان می‌رسید. بهره، بیشتر خانه شیعیان هندی بود که در این خانه‌ها تقسیم‌بندی‌های عمودی و افقی خانه را به چند فضای عمومی و خصوصی تقسیم‌می‌کرد. ساخت بنگالوها در هند هم از اواخر قرن یازدهم هجری رونق‌گرفت. در واقع بنگالوها در هند، سوغات و یادگار سال‌ها استعمار انگلیسی بر این سرزمین است. بنگالوها در هندوستان یک روند ساخت دارند برای مثال در ابتدا یک اتاق با یک سقف گالی‌پوش بودند و بعدها به هر چهارگوشه آن، اتاق کوچک‌تری اضافه و فضای بین اتاق‌ها به ایوان تبدیل‌شد. دو قرن طول کشید تا هندی‌ها بنگالو را به عنوان نوعی خانه بپذیرند. در همان زمان بود که بنگالوها در هند بیشتر تغییرکردند و بام‌شیبدار، بخش مرکزی بلندتر و ردیف پنجره‌ها در بالای یک ایوان ستون‌دار به آن اضافه‌شد. البته اکنون این نقشه در بعضی نقاط هند دستخوش تغییر شده‌است. برای مثال در شمال هند بنگالوها با وضع بومی منطبق شده‌اند و به جای آن‌که در ساخت آن‌ها از خاک رس، گالی و پوشال استفاده‌شود، دیوارهای آن را با سنگ بالا می‌برند و بام‌های آن را از سفال می‌چینند. از آن‌جا که هند و پاکستان همسایه‌اند و همنشینی تاثیرات زیادی دارد پای بنگالوها به این کشور هم باز شده‌است با این تفاوت که بنگالوها در پاکستان، نوعی خوابگاه یا آسایشگاه یک طبقه، با چند اتاق و یک ایوان و حیاط هستند.
سایر اخبار این روزنامه
هدف گذاری برنامه هفتم برای کاهش فاصله نجومی با مسکن
همگرایی در سرزمین ماندلا
خراسان رضوی یکی از 5 استان دچار کم آبی شدید است
هشدار نارنجی هواشناسی؛ توفان و گرد و غبار در راه است
بنگالو؛ اتاق زیرشیروانی و یک ایوان بزرگ
ریگ یلان خراسان جنوبی ریگ سوخته کرمان را سوزاند
آن سوی مبادله زندانیان و پول!
کمپ‌های خالی و جولان معتادان متجاهر
گام‌های متقابل ایران و آمریکا
نبرد ابرقدرت ها میان تراشه ها و اختلاف نکونام با مدیر عامل
مصاف امام سجاد(ع) با بدعت‌ها در عصر «تقیّه»
میانه روها علیه کنش انتخاباتی رادیکال ها
اعترافات عاملان جنایت در مسیر دادگاه!
مصوبه بدون پشتوانه
