محمد انیسی طهرانی
کارشناس روابط بین الملل

برنج و فرآورده های غلات به ویژه «نان» سهم بزرگی از سفره غذایی مردم از کم‌برخوردار تا ثروتمندترین جوامع را به خود اختصاص داده است. با شروع جنگ در اوکراین، با توجه به اینکه روسیه و اوکراین از بزرگترین صادر کنندگان غلات و بویژه گندم هستند، پیش بینی ها مبنی بر افزایش قیمت جهانی محصولات غذایی متاسفانه خیلی زود محقق شد. با افزایش نگرانی ها در رابطه با تشدید خطر گرسنگی در کشورهای حوزه آفریقا و آسیا، در ماه جولای سال 2022 (تیر 1401) با میانجیگری سازمان ملل متحد و ترکیه، ابتکار «غلات دریای سیاه» برای کاهش بحران غذایی مطرح و از جانب روسیه و اوکراین مورد موافقت قرار گرفت. مطابق این برنامه، غلات از بنادر اوکراین به ویژه «اودسا» بارگیری و از طریق دریای سیاه به سمت جنوب حرکت و در بنادر ترکیه تخلیه و کمیسیونی مشترک بر این فرآیند نظارت و کشتی ها از حملات نظامی ایمن بودند. اما در سالگرد این توافقنامه در جولای 2023 (تیر 1402) پس از چند نوبت تمدید، ادامه آن از جانب روسیه مورد موافقت قرار نگرفت. مقامات روسی می گویند هیچ دلیلی برای تمدید این پیمان وجود ندارد و ادعا می کنند که خواسته‌های آنها برای بهبود صادرات غلات و کود روسیه برآورده نشده است. مسکو همچنین شکایت کرده که غلات کافی به کشورهای فقیر نرسیده است. اما ابتکار غلات دریای سیاه، صادرات نزدیک به 33 میلیون تن ذرت، گندم و سایر غلات را برای اوکراین فراهم کرد و سازمان ملل استدلال کرده در نتیجه اجرای این طرح، قیمت مواد غذایی در سطح جهان بیش از 20 درصد کاهش و این مورد به نفع کشورهای کم برخوردار بوده است. همچنین «برنامه جهانی غذا» شاخه کمک غذایی سازمان ملل متحد اعلام کرده که 80 درصد گندم مورد نیاز خود را در سال 2023 از اوکراین تهیه و حدود 725 هزار تن گندم اوکراینی را برای مبارزه با گرسنگی به افغانستان، سودان، جیبوتی، اتیوپی، کنیا، سومالی و یمن ارسال کرده است. علیرغم گزارشات مثبت سازمان ملل، مخالفت روسیه با تمدید توافقنامه تسهیل صادرات غلات اوکراین، قیمت جهانی گندم، ذرت و روغن نباتی پس از ماه ها ثبات، در مسیر افزایش قرار گرفتند. در کنار مشکلات غلات، چالش برنج هم افزوده شده است، بطوریکه هند بزرگترین صادر کننده برنج جهان که به بیش از 150 کشور ارسال می کند به دلیل بارش کمتر از حد متوسط باران های موسمی، صادرات این محصول را محدود و 20 درصد عوارض وضع کرد. در این شرایط ناخوشایند، کمبود برنج هم در بازارهای جهانی به دشواری های موجود افزود و به ناچار کشورهای خریدار به سوی تایلند و ویتنام خواهند رفت که در افزایش قیمت ها با هم رقابت می کنند. کمبود و افزایش قیمت محصولات غذایی، واکنش نهادهای بین‌المللی مرتبط از جمله سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) را برانگیخت و با انتشار بیانیه‌ای هشدار داد که برنج گران تر، نگرانی های امنیت غذایی قابل توجهی را برای بخش بزرگی از جمعیت جهان به ویژه آن هایی که در گروه فقیرترین ها هستند و سهم بیشتری از درآمد خود را به خرید غذا اختصاص می‌دهند، ایجاد می‌کند. بیانیه فائو تصاویر خردسالانی با چهره ای تکیده و نگاه معصوم با دنده های برآمده از زیر پوست قفسه سینه را در خاطره ها تداعی می‌کند که گرسنگی و محروم شدن از حداقل های زندگی، آنها را به سختی جان‌فرسای، در تنگنای روزگار قرار داده است. شرایط به گونه ای رو به دشواری است که در نیمه ماه گذشته، «مارتین گریفیث» رئیس امدادرسانی سازمان ملل متحد در میان 15 عضو شورای امنیت گفت که با خروج روسیه از توافق ابتکار غلات دریای سیاه مانع بزرگ در راه ارسال محصولات ضروری غذایی به سوی کشورهای فقیر ایجاد شده و این مشکل به طور بالقوه گرسنگی میلیون ها نفر را تشدید می کند بطوریکه بسیاری همچنان گرسنه خواهند ماند و شماری حتی جان خواهند سپرد. در سراسر جهان، مردم رنج دیده که هنوز خاطرات تلخ دوران همه گیری کووید 19 از ذهن‌شان پاک نشده، اکنون چالش های ترسناک تر مانند تغییرات آب و هوایی، خشکسالی، سیل های ویرانگر و ادامه جنگ اوکراین را به نظاره نشسته به گونه ای که هر کدام به تنهایی، حداقل های زندگی آنها را تهدید خواهد کرد. در این میان تلاش ها برای آغاز مذاکرات و پایان بخشیدن به جنگ اوکراین مانند نشست جده عربستان که با حضور حدود 40 کشور برگزار شد، اندک نور امید در این دالان تاریک ایجاد کرد. بویژه اینکه نماینده چین، به عنوان یکی از کشورهای قدرتمند جهان که از لحاظ سیاسی و واردات انرژی با روسیه روابط نزدیک و سوی دیگر، از بزرگترین شرکای تجاری اتحادیه اروپا است و همچنین قدرت های نوظهور مانند هند و برزیل که در میان دو طرف جنگ؛ روسیه و اوکراین بی طرف ایستاده اند مهمانان این نشست بودند. البته امید به کسب دستاوردهای ملموس فقط از راه برگزاری چنین نشست‌هایی دور از واقعیت های عینی است. اما آنچه به روشنی قابل مشاهده است، در دنیایی که ما در آن زندگی می کنیم اگر پدیده ای در گوشه ای از جهان اتفاق بیافتد، پیامدهای آن در کوتاه زمان به سایر نقاط دست اندازی می کند. همه گیری کویید 19 و نتایج خسارت بار جنگ در اوکراین نمونه های اثبات شده این واقعیت است.