جنگ دیروز، نگاه امروز، یادگار فردا!
[شهروند] بیراه نیست اگر بگوییم سینمای دفاع مقدس تنها ژانر واقعا بومی سینمای ایران است که -چه از نظر مضمونی و مفهومی و چه به شکل و ظاهر- تفاوت‌های آشکاری با هر نوع ژانر و فیلم دیگری در هر نقطه‌ای از دنیا دارد. ژانری که در سینمای پس از انقلاب به دنیا آمده و وجه غالب آن نمایش خاطرات مردان و زنانی است که در مدت‌زمان هشت‌ساله جنگ قهرمانانه از ایران دفاع کردند. این خاطرات مشترک که چند نسل در آن شریکند، راز جذابیت و محبوبیت این ژانر است که در یک به یک بزنگاه‌های تاریخ چهل و چند ساله این سینمای پرتب‌وتاب دوام آورده و حتی هر زمان فیلمی خوب و درست با این مضمون و قواعد ژانری حاصل آورده، مردم از آن استقبال کرده‌اند و آن را در جایی نزدیک به صدر جدول فیلم‌های محبوب آن روز و روزگار جای داده‌اند. روندی که موجب مطرح شدن نام پایمردانی چون ابراهیم حاتمی‌کیا، زنده‌یاد رسول ملاقلی‌پور، احمدرضا درویش، کمال تبریزی، سعید سهیلی و شماری دیگر از فیلمسازان شده که تقریبا به طور مداوم و مستمر در این گونه سینمایی فعالیت کرده‌اند و هر زمان و در هر دوره‌ای هم که درباره محبوب‌ترین فیلم‌ها و فیلمسازان این نوع سینما از نویسندگان، منتقدان، کارشناسان و البته سینماگران نظرخواهی شده، نام همین عده به عنوان سازندگان بهترین فیلم‌های دفاع مقدس تکرار شده است؛ البته به جز چند سال اخیر که جوان‌ترهایی مانند هادی حجازی‌فر و قبل از او هم محمدحسین مهدویان و بهرام توکلی در این حیطه به نام و اعتباری درخور رسیده‌اند.
به بهانه فرا رسیدن هفته دفاع مقدس، نگاهی داریم به محبوب‌ترین فیلم‌های این عرصه به انتخاب منتقدان و نویسندگان سینمایی؛ بر اساس نظرسنجی‌هایی که در رسانه‌ها و نشریات گوناگون در تمام این سال‌ها انجام گرفته و منتشر شده است. آنچه در پی می‌آید، نگاهی است تحلیلی- از سوی «شهروند»- به فهرست بهترین‌های سینمای دفاع مقدس.
تاج دفاع مقدس
شماری از منتقدین و روزنامه‌نگاران دلبسته سینمای دفاع مقدس که دوران کاری‌شان سرشار است از انواع و اقسام نوشته‌ها، نقدها و تحلیل‌های مختلف درباره بهترین‌های این ژانر سینمایی، بر این باورند که سینمای دفاع مقدس را بدون ابراهیم حاتمی‌کیا نمی‌توان تصور کرد. یکی از این منتقدین حسین معززی‌نیاست که عقیده دارد در میان بهترین‌های سینمای دفاع مقدس فیلم‌های حاتمی‌کیا و به خصوص فیلم «مهاجر» جایگاه غیرقابل کتمانی دارند: «من فیلم «مهاجر» ابراهیم حاتمی‌کیا را را به عنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای دفاع مقدس انتخاب می‌کنم و دلیلش هم این است که این فیلم در گذر زمان کهنه نشده و از همه آثار دفاع مقدسی کامل‌تر، تاثیرگذار‌تر و باهویت‌تر است. البته توضیحات بیشتری هم می‌توان درباره دیگر دلایل این انتخاب داد- که بماند به وقت دیگری».
دیگر کارشناسی که حاتمی‌کیا و فیلم‌هایش را به‌عنوان بهترین‌های این ژانر انتخاب کرده، آنتونیو شرکاست. منتقد، مترجم و مدرس سینما که با اشاره به اینکه «در سینمای دفاع مقدس فیلم «دیده‌بان» را در قیاس با دیگر فیلم‌ها بیشتر می‌پسندم» می‌گوید: «به نظرم «دیده‌بان» اولین فیلم در تاریخ سینمای دفاع مقدس است که تصویری متفاوت از جنگ ارایه می‌دهد و از این نظر توانسته ماهیت اصلی جنگ ایران و عراق را نشان بدهد.»
فهرست طرفداران حاتمی‌کیا و کسانی که بر این باورند که این سینماگر بهترین فیلم‌های دفاع مقدس را ساخته، به این چند نفر منحصر نمی‌شود و در قیاس با دیگر سینماگران بی‌شمارند. یکی از این جمع پرتعداد کیوان کثیریان است که می‌نویسد: «مجموعه ساخته‌های حاتمی‌کیا نسبت به کل آثار دفاع مقدس در مرتبه بالاتری قرار می‌گیرد. «مهاجر» و «دیده‌بان» روایت مناسبات بین رزمندگان جنگ است. این فیلمساز در «از کرخه تا راین» و «آژانس شیشه‌ای» هم به تبعات جنگ و آدم‌های باقیمانده از این واقعه پرداخته است. البته در این میان می‌توان به «سفر به چزابه» رسول ملاقلی‌پور نیز اشاره کرد که در روایت نوآوری‌هایی دارد و امتیاز آن فرم پیشرویی است که به کار گرفته است.»
جنگ بعد از جنگ
در کنار کسانی که فیلم‌های متقدم حاتمی‌کیا را بهترین‌های این ژانر می‌دانند، بسیاری از منتقدین و کارشناسان سینما نیز بر این عقیده‌اند که بهترین‌های سینمای دفاع مقدس را باید در بین آثاری چون «آژانس شیشه‌ای» و «از کرخه تا راین» جست که بعد از پایان جنگ و با اشرافی بیشتر نسبت به این پدیده تاریخی ساخته شده‌اند. محمدتقی فهیم، منتقد نام‌آشنای تلویزیون و رسانه‌هایی خاص، از این عده است که درباره سینمای دفاع مقدس می‌گوید: «پس از انقلاب فیلم‌های زیادی در حوزه دفاع مقدس تولید شد. در دوره‌های مختلف متناسب با نگاه مدیران، آثاری ساخته شد که البته گاهی نیز با آرمان‌های دفاع مقدس تناسب نداشت. به هر حال، فراز و فرودها برای هر عرصه‌ای وجود دارد و در ژانر دفاع مقدس نیز. در بین اینها اما من فیلم «آژانس شیشه‌ای» را به عنوان بهترین فیلم انتخاب می‌کنم. فیلمی که در عین اینکه دغدغه‌های جانبازان و ارزش‌های شهیدان را در سینما بازتاب می‌دهد و در راستای آرمان‌های انقلاب و دفاع مقدس است، ساختار جذاب، شخصیت‌پردازی‌های درست و فرم جذاب و استانداردی هم دارد. البته این نکته را نادیده نباید گرفت که «از کرخه تا راین» هم فیلم خوبی است.»
جنگ در شهر
سلیقه‌ها متفاوتند و چه‌بسا فیلمی محبوب در بین عده‌ای دیگر کمترین محبوبیتی نداشته باشد. از این روست که بسیاری از سینمادوستان گاه فیلم‌هایی را به عنوان بهترین‌های یک ژانر انتخاب می‌کنند که در قیاس با فیلم‌های دیگر و محبوب‌تر جایگاه چندانی ندارد. مثل «مهرزاد دانش»، منتقد و روزنامه‌نگاری که با اشاره به این نکته که فیلم جنگی خوب بازتاب درستی از آدم‌های زمان خودش دارد»، از فیلم «کیمیا»ی احمدرضا درویش به‌عنوان یکی از بهترین‌های این ژانر نام می‌برد: «اثری مربوط به سینمای اجتماعی و یک ملودرام تاثیرگذار که وضع آدم‌های زمان خود را به خوبی بازتاب می‌دهد. موضوعی که در این میان نباید نادیده بماند این است که ژانر دفاع مقدس در سینمای ما بومی شده است، اما این سینما آن‌طور که شایسته است به انعکاس همه واقعیت‌ها نپرداخته و هنوز می‌توان بسیار بهتر کار کرد.»
شهر در جنگ
علاوه بر فیلم‌هایی که جایگاه تثبیت‌شده‌ای در این ژانر دارند، تک‌وتوک فیلم‌هایی هم هستند که گاه در فهرست «ترین‌ها»ی نویسندگانی خاص ذکر شده‌اند؛ مثل «لیلی با من است» ساخته کمال تبریزی یا «سجاده آتش» ساخته احمد مرادپور که در کنار آثاری چون «هیوا» و «سفر به چزابه» مرحوم رسول ملاقلی‌پور و «آژانس شیشه‌ای» و «از کرخه تا راین» ابراهیم حاتمی‌کیا به عنوان بهترین‌های فهرست طهماسب صلح‌جو، منتقد قدیمی سینما، نام برده شده‌اند. منتقدی که در توضیح فهرستی که نشان‌دهنده دلبستگی او به طیف وسیعی از سینماگران این ژانر است، می‌گوید: «فیلم‌هایی که من انتخاب کرده‌ام، نگاه‌شان به مقوله جنگ و دنیایی که فیلمساز در آن فیلم‌ها خلق کرده، مثل جهان دراماتیک است. مثلا وقتی ما می‌گوییم فلان فیلم چقدر شبیه اصل جنگ درآمده، یعنی پیام فیلمساز به درستی منتقل شده است. این فیلم‌هایی هم که من فهرست کرده‌ام، جنگ را شبیه اصل جنگ نشان داده‌اند.»
حماسه دفاع مقدس
سینمای دفاع مقدس طیف وسیعی را شامل می‌شود و طبیعی است که فهرست بهترین‌هایش هم از بین طیف وسیعی از فیلم‌ها انتخاب شده باشد. اکبر نبوی که دلبستگی عمیقی به سینمای دفاع مقدس دارد و چند برنامه تلویزیونی به‌یادماندنی نیز درباره ابراهیم حاتمی‌کیا و رسول ملاقلی‌پور ساخته، درباره سینمای دفاع مقدس به «شهروند» گفته که در انتخاب بهترین‌های دفاع مقدس نگاه‌های گوناگون موجود در این نوع سینما را مدنظر قرار می‌دهد: «فیلم‌های «دوئل» احمدرضا درویش و «مزرعه پدری» رسول ملاقلی‌پور را به خاطر نگاه حماسه‌پردازانه به دفاع مقدس می‌پسندم؛ و از نظر انسان‌شناسانه نیز فیلم‌های «مهاجر» حاتمی‌کیا، «پرواز در شب» ملاقلی‌پور و «هور در آتش» عزیزالله حمیدنژاد را انتخاب می‌کنم. در سینمای اجتماعی دفاع مقدس نیز دو فیلم «قارچ سمی» ملاقلی‌پور و «آژانس شیشه‌ای» حاتمی‌کیا بهترین هستند.»
احمد طالبی‌نژاد نیز مانند اکبر نبوی به طیف گسترده‌ای اشاره کرده: «سفر به چزابه» رسول ملاقلی‌پور، «ننه گیلانه» ساخته رخشان بنی‌اعتماد، «از کرخه تا راین» ابراهیم حاتمی‌کیا و «عروسی خوبان» همگی فیلم‌هایی هستند که در زمان خودشان نوآوری‌هایی داشتند و در موضوع و فرم سنت‌شکن هستند.»
محمود گبرلو نیز به «شهروند» می‌گوید: «در زمینه بهترین‌های سینمای دفاع مقدس می‌توان به فیلم‌های «از كرخه تا راین» و «آژانس شیشه‌ای» ابراهیم حاتمی‌کیا، «بلمی به سوی ساحل» و «سفر به چزابه» رسول ملاقلی‌پور و «هور در آتش» عزیزالله حمیدنژاد اشاره کرد. در این سینما كارگردان برتر نیز ابراهیم حاتمی‌كیاست که در تمام دوران فعالیتش در این سینما زیسته و فیلم ساخته است.»
