انجماد پتانسیل‌های تجاری ایران و آذربایجان
گروه صنعت و تجارت: در حالی که روند تجارت ایران و آذربایجان طی یک دهه اخیر عملا به حالت انجماد رسیده و جهشی در تبادلات تجاری دو کشور مشاهده نمی‌شود اما صادرکنندگان قانون پیمان‌سپاری ارزی را یکی از موانع مهم عدم توسعه صادرات به این کشور می‌دانند.
به گزارش «تجارت»، تجارت ایران و آذربایجان با توجه به اینکه دو کشور همسایه هستند اهمیت دارد و می‌بایست ظرفیت تجاری دو کشور طی سالیان اخیر افزایش می‌یافت اما به نظر می‌رسد با شروع تحریم‌ها از سال 1390 تا کنون مبادلات تجاری دو کشور تقریبا به حالت انجماد درآمده و گاها حتی میزان صادرات ایران به این کشور در حد صفر بوده است. بررسی داده‌های آماری گمرک ایران و تطبیق آن با داده‌های تجارت خارجی جمهوری آذربایجان نشان می‌دهد طی ۱۱ سال اخیر حجم تجارت دوجانبه از ۶۰۹ میلیون دلار در سال ۱۳۸۷ به حدود ۵۰۲ میلیون دلار در سال ۱۳۹۰، به ۴۴۲ میلیون دلار در سال ۱۳۹۳، به ۴۰۵ میلیون دلار در سال ۱۳۹۵، به ۳۵۱ میلیون دلار در سال ۱۳۹۶ و به ۴۳۸ میلیون دلار در سال ۱۳۹۷ رسیده است. همچنین طی این مدت میزان صادرات ایران به بازار جمهوری آذربایجان از حدود ۳۷۰ میلیون دلار در سال ۱۳۸۷ به ۴۶۵ میلیون دلار در سال ۱۳۹۰، به ۴۲۰ میلیون دلار در سال ۱۳۹۳، به ۳۲۴ میلیون دلار در سال ۹۶ و به ۴۱۷ میلیون دلار در سال ۹۷ رسیده است. برای درک حجم تجارت دوطرف کافی است بدانیم طبق داده‌های آماری تجارت خارجی جمهوری آذربایجان، حجم واردات این کشور نزدیک به ۱۱.۵ میلیارد دلار بوده که با صادرات ۴۱۷ میلیون دلاری ایران به این کشور، سهم کالاهای ایرانی از بازار جمهوری آذربایجان کمتر از ۴ درصد (دقیقا ۳.۶ درصد) است.
تجارت دو کشور در سال 1401
طی یکی دو سال اخیر مقامات اقتصادی ایران در تلاش برای انعقاد توافقنامه‌های تجاری دو جانبه با کشورها و همچنین بکارگیری ظرفیت توافقنامه‌های ترجیحی با کشورها بوده‌اند تا بتوانند هم حجم تجارت را افزایش دهند و از طرف دیگر با اتکا به روش تهاتر تحریم‌های پولی و بانکی آمریکا و نیز وابستگی تجارت به دلار را دور بزنند. آمارهای تجاری نیمه اول سال ایران حکایت از کسری بیش از 6 میلیارد دلاری داشت و این بدین معناست که ایران نتوانسته از ظرفیت این توافقنامه‌ها در جهت افزایش صادرات خود دست کم تا نیمه اول سال بهره ببرد. گزارش تحلیلی گمرک از روند تجارت با آذربایجان نشان می‌دهد که کل صادرات غیرنفتی ایران به این کشور در سال 1400 حدود 566 میلیون دلار معادل 830 هزار تن بوده که این رقم در سال 1401 به 654 میلیون دلار معادل 765 هزار تن بوده است. به این ترتیب اگرچه صادرات ایران به این کشور از سال 1400 تا 1401 حدود 16 درصد به لحاظ ارزش افزایش یافته است اما به لحاظ وزنی با کاهش 8 درصدی مواجه شده که نشان می‌دهد عمده افزایش ارزش صادرات ایران به آذربایجان ناشی از افزایش قیمت‌های جهانی بوده است. همچنین آمار واردات نشان می‌دهد که کل واردات ایران از 43 میلیون دلار در سال 1400 به 34 میلیون دلار در سال 1401 رسیده است که معادل کاهش 20 درصدی در ارزش است. وزن واردات نیز از 23 هزار تن در سال 1400 به 19 هزار تن در سال 1401 رسیده که بازهم کاهش 17 درصدی را نشان می‌دهد. به این ترتیب مجموع مبادلات تجاری ایران و آذربایجان از 608 میلیون دلار در سال 1400 به 688 میلیون دلار در سال 1401 رسیده است که نشان از مازاد تجاری 523 میلیون دلاری دارد. مدیر کل راه‌آهن شمال 2 چند روز پیش در خبری از افزایش بیش از 44 درصدی مبادلات ریلی با کشور آذربایجان خبر داده است. وی که آمار و عملکرد شش ماهه تجارت از جمله صادرات و واردات و ترانزیت بار در پایانه مرزی آستارا را تشریح می‌کرد گفت: «در نیمه نخست سال جاری بیش از ۳۲۲ هزار تن کالا در پایانه ریلی آستارا با کشور همجوار آذربایجان مبادله شده که نسبت به رقم ۲۲۳ هزار و ۵۰۶ تن در مدت مشابه سال گذشته، بیش از ۴۴ درصد رشد را نشان می‌دهد. وی میزان واردات ریلی کالا را در چهار ماهه امسال را ۹۵ هزار و ۹۷۶ تن عنوان کرد و افزود: این رقم نسبت به عدد ۴۶ هزار و ۴۵۵ تن در مدت مشابه سال گذشته، حدود ۱۰۷ درصد افزایش داشته است. مدیرکل راه آهن شمال۲ ادامه داد: در شش ماه ابتدای سال جاری بیش از ۹۸ هزار تن کالا از پایانه ریلی آستارا صادر شده و قریب به ۱۲۸ هزار تن کالا نیز ترانزیت گردیده است. غلامحسین ولدی، مرکبات، سیمان، مواد شیمیایی و کاشی را از جمله کالاهای صادراتی دانست که از طریق این خط ریلی به کشور آذربایجان حمل شده‌اند و خاطرنشان کرد: «چوب، الوار، ذرت، عدس و… نیز مهمترین کالاهای ترانزیتی و وارداتی محسوب می‌گردند».
آذربایجان؛ مهمترین ترانزیت کالاهای ایرانی به قفقاز و روسیه
از آنجایی که کشور آذربایجان نقطه اتصال ایران به کشورهای قفقاز و روسیه است به همین دلیل به لحاظ تجاری اهمیت زیادی برای ایران دارد هرچند که مشکلات سیاسی بین دو کشور گاها سوای از موضوعات تحریمی ایران خود در تجارت ایران با این کشور اثرگذار بوده است. آذربایجان علاوه بر اینکه بازار مناسب برای محصولات ایرانی محسوب می‌شود محلی مناسب برای ترانزیت کالاها به کشورهای قفقاز و روسیه است. حجم قابل توجهی از بارهایی که از ایران خریداری می‌شود از این کشور به قفقاز و روسیه تزانزیت می‌شوند به عبارت دیگر آذربایجان کانال و پل ارتباطی ایران با کشورهای قفقاز است که حفظ آن برای ایران حائز اهمیت است. برخی از کارشناسان اتاق بازرگانی ایران بر این عقیده هستند که افتتاح راه‌آهن اردبیل – میانه می‌تواند به روند رشد تجارت ایران با آذربایجان منجر شود. این نکته‌ای است که «بهروز پورسلیمان» عضو اتاق ایران در اردیبهشت ماه عنوان کرد و گفت: «طرح مطالعاتی احداث راه‌آهن اردبیل به مغان نیز در دستور کار دولت قرار گرفته است که اگر این کریدور در دو سال آینده عملیاتی و اجرایی شود بدون تردید در افزایش حجم صادرات نقش مهمی ایفا خواهد کرد؛ اراده اتمام این خطوط در بین مسئولان ایجاد شده است». نکته مهمی که صادرکنندگان از آن گله دارند و این موضوع شامل تجارت به آذربایجان نییز می‌شود بحث پیمان‌سپاری ارزی است. برخی از صادرکنندگان بر این عقیده هستند که با وجود این قانون عملا نمی‌توان به توسعه صادرات امیدوار بود و خود پورسلیمان نیز عقیده دارد که «محدودیت‌ها در صادرات به آذربایجان بیشتر مربوط به قوانین داخلی ایران است و آذربایجان نیز نقشی در این میان ایفا نمی‌کند«. بنابراین از آنجایی که آذربایجان یک نقطه استراتژیک در تجارت خارجی ایران به شمار می‌رود می‌بایست اهمیت این موضوع در سیاست‌گذاری تجاری ایران روشن و واضح شود و اگرچه تحریم‌های آمریکا علیه ایران نقش مهمی در انزوای تجاری ایران ایفا می‌کنند اما خود قوانین داخلی نیز اثرگذاری تحریم‌ها بر اقتصاد ایران را دوچندان می‌کنند.
