[ عبدالباسط انصاری]  بیانیه تازه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره ذخایر و سرعت غنی‌سازی‌ ایران، جنجال خبری گسترده‌ای در فضای بین‌المللی به پا کرد. آژانس چند روز قبل در بیانیه‌ای عنوان کرده است ایران سرعت تولید اورانیوم غنی‌شده ۶٠درصدی خود را به ٩کیلوگرم در ماه افزایش داده ‌است. مطابق بیانیه تازه این نهاد، پس از کاهش سرعت انباشت در ژوئن ٢٠٢٣، ایران مجددا به روال نیمه ابتدایی سال ٢٠٢٣ از حیث سرعت تولید و انباشت اورانیوم ۶٠درصد بازگشته ‌است. پس از انتشار بیانیه اخیر آژانس تروئیکای اروپایی(انگلیس، فرانسه، آلمان) به همراه آمریکا به محکوم کردن افزایش سرعت تولید اورانیوم توسط ایران پرداخته و آن را «نشانه فقدان اراده ایران برای مشارکت در جهت کاهش تنش‌های منطقه‌ای» خواندند. به این بهانه نگاهی به ابعاد فضاسازی تازه آژانس، آمریکا و اروپا و ارتباط آن با در پیش بودن بند غروب 8.5ساله برجام انداخته‌ایم.

بازخوانی کشمکش اخیر در آستانه بند غروب ٨ساله
در تابستان سال‌جاری و با نزدیک شدن به بند غروب سال هشتم برجام(اکتبر ٢٠٢٣) و رفع برخی تحریم‌ها و کاهش محدودیت‌های برنامه هسته‌ای ایران، گمانه‌زنی‌های گسترده‌ای از احتمال تحقق یا عدم‌تحقق این مسئله منتشر شد. بندهای غروب در برجام اشاره به کاهش محدودیت‌ها و تعهدات ایران و ایضا توسعه برنامه هسته‌ای ایران و همچنین کاهش و لغو قوانین تحریمی دارد. مطابق متن برجام در سال هشتم اجرای این توافق در اکتبر ٢٠٢٣ مصادف با مهرماه ١۴٠٢، بنا بود محدودیت‌های برنامه موشک‌های بالستیک ایران با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای و همچنین تحریم‌های نفتی، مالی و اشخاص مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا برداشته شود. با فرا رسیدن موعد بند غروب هشت ساله، دبیرخانه شورای امنیت با ارسال یادداشتی به کشورهای عضو سازمان ملل، پایان محدودیت‌های ٨ساله ایران در برجام را اعلام کرد، اما تروئیکای اروپایی و سپس شورای اروپا از تصمیم خود برای «حفظ محدودیت‌ها تحت رژیم منع اشاعه اتحادیه اروپا علیه ایران» و عدم‌اجرای بندهای تعهدات مرتبط با اتحادیه در بند غروب اعلام کردند. به این ترتیب مشخص شد با وجود اتمام محدودیت‌ها مطابق قطعنامه ٢٢٣١، اروپا خود را ملزم به رعایت این مسئله نمی‌داند و تعهدات خود در این زمینه را انجام نخواهد داد. این موضوع را می‌توان به نوعی تقسیم کار میان آمریکا و اروپا برای حفظ اهرم‌های فشار بر ایران، برای مذاکرات آتی تلقی کرد.

بیانیه جدید آژانس، فضاسازی برای فشار دوباره بر ایران
در بیانیه تازه آژانس به انتقاد از افزایش سرعت تولید و انباشت اورانیوم غنی‌شده ایران پرداخته شده و آمده ‌است: «ایران از پایان نوامبر گذشته، تولید اورانیوم ۶۰ درصد غنی شده خود را به حدود ۹ کیلوگرم در ماه افزایش داده که بیانگر افزایش نسبت به تولید ماهانه ۳ کیلوگرم از ژوئن ۲۰۲۳ و بازگشت به نرخ ماهانه ۹ کیلوگرمی است که در نیمه اول سال ۲۰۲۳ تولید می‌شد.» پایگاه یورونیوز فارسی متعلق به شبکه یورونیوز که انعکاس‌دهنده مواضع اتحادیه اروپاست در این‌باره نوشته‌ است: «ایران در ماه نوامبر دارای ذخیره ۵۶۷.۱ کیلوگرمی از اورانیومِ با خلوص ۲۰ درصد و ۱۲۸.۳ کیلوگرمی از اورانیوم ۶۰ درصد غنی شده، بود. این میزان بیش از سه برابر اورانیومی است که از نظر تئوری برای ساخت بمب اتمی حاوی اورانیوم با خلوص ۹۰ درصدی لازم است.» هرچند یورونیوز در پایان این گزارش، مدعی شده ایران با کاهش سطح غنی‌سازی‌ از ٨٣ به ۶٠درصد در پی ارسال پالس برای احیای مذاکرات است، اما در بیانیه تروئیکای اروپایی و آمریکا، افزایش سرعت تولید اورانیوم با غنای ۶٠درصدی، «انعکاس رفتار غیرمسئولانه همزمان با تنش منطقه‌ای» خوانده شده ‌است. به‌نظر می‌رسد در پس این فضاسازی، برنامه هماهنگی از سوی آژانس، آمریکا و اروپا در آستانه بند غروب 8.5ساله برجام طراحی شده ‌است.

بند غروب 8.5ساله برجام و ارتباط فضاسازی اخیر با آن
مطابق بند غروب 8.5ساله برجام در اوایل سال ٢٠٢۴ میلادی، محدودیت‌های مرتبط با سانتریفیوژهای پیشرفته و محدودیت تحقیق و توسعه آن باید برداشته شود. این بدان معنی است که ایران سرعت غنی‌سازی‌ و انباشت موارد ذخیره شده خود را با سانتریفیوژهای پیشرفته افزایش خواهد داد و ایضا خیز بلندی برای تحقیق و توسعه و در نتیجه ساخت نسل‌های جدید سانتریفیوژ برخواهد داشت. اهمیت این نکته آنجایی روشن‌تر می‌شود که بدانیم مراحل طراحی و ساخت تمامی سانتریفیوژهای نسل جدید ایران توسط دانشمندان و متخصصان داخلی انجام گرفته است. تا بهمن سال گذشته و افزون بر 7‌هزار و 230سانتریفیوژ نسل اول، ایران 5‌هزار و 763سانتریفیوژ از انواع: IR-2M، IR-4، IR-6، IR-5، و IR-6S در اختیار داشته و مجموع سانتریفیوژهای طراحی شده نسل جدیدتر ایران به 16نوع می‌رسد. IR-9ازجمله دیگر انواع سانتریفیوژهای مورد اشاره است که در فروردین 1400در تاسیسات نطنز نصب شد. ذکر این نکته ضروری است که سانتریفیوژهای نسل جدید توان غنی‌سازی‌ از 5.5تا 50برابر نسل اول را دارند، لذا اهمیت تحقیق و توسعه و استفاده از سانتریفیوژهای نسل جدید علاوه بر کاربرد آن در انرژی برق و ساخت رادیوداروها، در روند بومی‌سازی‌ صنعت هسته‌ای ایران و تقویت دانش هسته‌ای کشور همپای علم روز دنیا نیز موردنظر است. افزون بر آن افزایش سرعت و توان غنی‌سازی‌ اورانیوم با سانتریفیوژهای نسل جدید، بر توان بازدارندگی هسته‌ای ایران می‌افزاید.

جمع‌بندی
محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی، با رد گزارش اخیر آژانس عنوان کرده است: «ظرفیت جدیدی ایجاد نشده و ایران همان غنی‌سازی‌ 60درصدی سابق را انجام می‌دهد»، اما مطابق مواردی که گفته شد با توجه به در پیش بودن بند غروب 2024 و لغو خودکار محدودیت‌های ایران مطابق برجام و قطعنامه 2231، احتمال اینکه آمریکا و تروئیکا یا یکی از این طرف‌ها به‌دنبال پرونده‌سازی‌ جدید برای حفظ محدودیت‌های تحقیق و توسعه سانتریفیوژها باشند یا درصورت لغو این محدودیت‌ها، به گسترش تحریم‌ها با بهانه‌جویی جدید بپردازند، دور از ذهن نیست. از سوی دیگر احتمال خرابکاری و ایجاد آلودگی از این طریق در زنجیره سانتریفیوژهای نسل جدید نصب شده، برای القای ضعف فنی ایران در ساخت این سانتریفیوژها و القای خطرناک بودن آنان با توجه به تجربه خرابکاری در نطنز و پارچین در سال‌های اخیر نیز وجود دارد. به هر صورت پیش‌بینی می‌شود در مقطع دوسه ماه آتی تنش‌ها حول کاهش محدودیت‌های ایران در بند غروب 8.5ساله رو به افزایش باشد.