هنر در سوگ محرم!
[ شهروند ] تقریبا برای تک‌تک ایرانیان نام تعزیه و دهه اول محرم به نوعی با هم گره خورده است. یکی از مهم‌ترین و برجسته‌ترین اشکال هنرهای نمایشی مذهبی در فرهنگ اسلامی، به‌ویژه در ایران که ریشه در سنت اسلامی، تاریخ و مذهب دارد. تعزیه درواقع هنر ملی ایران است و سابقه چندین صدساله در فرهنگ ایرانیان دارد.
تعزیه که در لغت به‌معنای سوگواری و عزاداری است؛ در تعریف عام‌تر به تئاترهای مذهبی که درباره واقعه کربلا هستند، اطلاق می‌شود. درواقع تعزیه‌خوانی شکل سنتی از مجموعه نمایش‌های آیینی و مذهبی است که براساس رویدادهای تاریخی و حماسی حزن‌انگیز واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) و همراهانش و همچنین مصایب خاندان پیامبر(ص) روایت می‌شود. نام اصلی تعزیه، شبیه‌خوانی یا شبیه‌گردانی است که به این معناست اجراکنندگان تعزیه شبیه و بازی‌کننده نقش شخصیت‌های اصلی هستند. نکته قابل توجه در این میان اینکه تعزیه لزوما درباره امام حسین(ع) و واقعه کربلا نیست و نمایشنامه‌های تعزیه موضوعات دینی و حماسی مختلفی- چون تعزیه حضرت ابراهیم، تعزیه امامان مختلف و حتی تعزیه خنده‌دار- را شامل می‌شود. مجموعه‌ای از رنگ، شعر و موسیقی که البته بیشتر برای مرگ اولیا اجرا می‌شود و درباره تقابل و مبارزه خیر و شر است.
در ادامه کوشیده‌ایم هر آنچه برای درک و شناخت تعزیه لازم به‌نظر می‌رسد، با شما به شراکت بنشینیم.
تعزیه چیست؟
تعزیه در فرهنگ ایرانی به شکل خاصی از نمایش مذهبی اشاره دارد که به بازسازی وقایع عاشورا و مصایب اهل‌بیت پیامبر(ص) می‌پردازد. یک هنر ملی چنان ارزشمند که در سال 2010جزو آثار ناملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو هم به ثبت رسید تا همه مردم جهان با آن آشنا شوند.
تعزیه که به‌منظور زنده نگه داشتن یاد و خاطره امام حسین(ع) و یارانش اجرا می‌شود؛ واژه‌ای عربی است به‌معنای تسلیت و همدردی، توصیه به صبر کردن، تسلّی دادن و پرسش از بازماندگانِ درگذشتگان و در برخی مناطق ایران مثلاً در خراسان به‌معنای «مجلسِ ترحیم» هم هست. شیعیان غیرایرانی مثلا در عراق و شبه‌قاره هند هم لفظ تعزیه را با وجود ارتباط با کشتگان کربلا، به‌معنای «شبیه خوانی» به‌کار نمی‌برند، بلکه این واژه را به مراسمی نمادین اطلاق می‌کنند که در آن دسته‌های عزاداری در طول مراسم، چیز‌هایی شبیه ضریح یا تابوت حسین‌بن‌علی را بر دوش می‌کشند و در پایان روز عاشورا و هم در روز اربعین آن را به خاک می‌سپارند. این قبیل مراسم نمادین در نواحی دیگر جهان، ازجمله در اندونزی با عنوان «تابوت»، نیز برگزار می‌شود. در این نوع نمایش به‌صورت نمادین اتفاقات روز عاشورا از قبیل به آتش کشیده شدن خیمه‌ها، جنگ بین عباس و لشکریان کوفه، حوادث درون قتلگاه و بریده شدن سر حسین، خرابه شام و رقیه شهیده و تشت سر بریده را انجام و حین آن روضه می‌خوانند.
تاریخچه مختصر تعزیه
تاریخ پیدایش تعزیه به‌صورت دقیق پیدا نیست. برخی با باور به ایرانی‌بودن این نمایش آیینی، پاگیری آن را به ایران پیش از اسلام به پیشینه سه‌هزارساله سوگ سیاوش، پهلوان داستان‌های ملی ایران، نسبت داده و این آیین را مایه و زمینه‌ساز شکل‌گیری آن دانسته‌اند. درواقع اهل فن معتقدند که هنر تعزیه‌خوانی با وجود اینکه درونمایه اسلامی دارد، اما ریشه‌هایش ایرانی است. این یعنی با اینکه در نقاط مختلف جهان حتی جزیره ترینیداد و جزایر اندونزی شاهد اجرای تعزیه هستیم، اما این هنر در اصل از ایران برآمده و سابقه آن به سال‌ها قبل از عاشورا برمی‌گردد که به آن «سووشون‌خوانی» می‌گفتند و البته فرهنگ شاهنامه‌خوانی و پرده‌خوانی ایرانیان هم در همین مایه‌ها، چیزی شبیه به تعزیه بوده، با این تفاوت که مضمون حماسی ایرانی داشته است.
با این حال اینکه از چه زمانی تعزیه به مفهوم کنونی در ایران اجرا می‌شده چندان مشخص نیست. چون خلافت اموی و عباسی بر ایران حکومت داشتند، اگر هم شکل می‌گرفته بسیار محدود و در مجامع خصوصی بوده، امّا سندی از گذشته‌های دور در دست نیست. بعضی گفته‌اند نخستین اشکال تعزیه و شبیه‌خوانی در مناطق شمالی ایران در زمان دیلمیان شکل گرفته که البته در این‌باره هم اسناد محکمی در دست نیست. به‌نظر می‌رسد شکل اولیه تعزیه به‌صورتی بوده که به مرور درون دسته‌گردانی‌ها و نوحه‌سرایی‌ها شکل گرفته و در ابتدا هم در میدان‌ها و روی تکیه‌ها اجرا می‌شده و افرادی را شبیه امامان(ع) و شهیدان می‌کردند و سوار بر اسب و ارابه در محله‌ها می‌چرخاندند و گاهی آن شبیه‌ها از زبان شهدای کربلا سخنان و حرکات نمادین اجرا می‌کردند.
تعزیه‌های مختلف
همانطور که گفته شد تعزیه لزوما درباره امام حسین(ع) و واقعه کربلا نیست و نمایشنامه‌های تعزیه موضوعات دینی و حماسی مختلفی را شامل می‌شود. با این حال برای همین ماجرای کربلا هم نسخه‌های مختلفی وجود دارد که در روزهای گوناگون دهه اول محرم اجرا می‌شوند. نامگذاری روزهای مختلف دهه اول محرم نیز به این منظور انجام شده و در هر کدام از این روزها تعزیه مخصوص آن روز اجرا می‌شود.
از این منظر؛ روز اول محرم به نام حضرت مسلم‌بن‌عقیل(ع) نامگذاری شده و تعزیه‌های دهه اول محرم با ایشان افتتاح می‌شود. روز دوم روز ورود به کربلاست. در روز سوم داستان حضرت رقیه(س) اجرا می‌شود تا در گرماگرم عزاداری دهه اول محرم از مظلومیت این بانوی کوچک نیز یادی شود. روز چهارم روز حر بن یزید ریاحی است و روز پنجم روز اصحابی مانند زهیر بن قین و حضرت عبدالله بن حسن و البته حضرت حبیب بن مظاهر(ع). ششمین روز متعلق به حضرت قاسم(ع) و روز یا شب هفتم نیز به حضرت علی اصغر(ع) که با تیر سه‌شعبه حرمله به شهادت رسید. در روز هشتم تعزیه حضرت علی اکبر(ع) اجرا می‌شود که نخستین فردی بود که از بنی‌هاشم به میدان رفت. روز یا شب نهم تاسوعاست، مختص علمدار کربلا، حضرت ابوالفضل العباس(ع)، و روز دهم نیز عاشوراست و در این روز در مجالس عزاداری وقایعی را که در خیمه‌گاه امام حسین(ع) رخ داده است، بازگو می‌شوند.
مسلم‌بن‌عقیل
مسلم‌بن‌عقیل یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ اسلام است که نقش مهمی در وقایع منتهی به قیام عاشورا ایفا کرد و حتی به‌عنوان نخستین شهید حادثه عاشورا شناخته می‌شود. پسرعمو و سفیر امام حسین(ع)؛ که وقتی کوفیان از امام حسین(ع) دعوت کردند به کوفه آمده و رهبری قیام علیه حکومت یزید بن معاویه را برعهده بگیرد، از سوی آن حضرت به کوفه فرستاده شد تا اوضاع را بررسی کرده و گزارشی از وضعیت کوفه ارائه دهد و به‌عبارتی وفای کوفیان را بیازماید. حضرت مسلم هم با استقبال گرم مردم کوفه مواجه شد و تعداد زیادی از کوفیان با او بیعت کردند، اما این حمایت دیری نپایید و با تغییر شرایط سیاسی و ورود عبیدالله بن زیاد به کوفه به‌عنوان حاکم جدید، او با ترفندها و تهدیدهای خود توانست کوفیان را از حمایت مسلم‌بن‌عقیل منصرف کرده وضعیت را به‌شدت تغییر دهد. در نهایت، مسلم تنها و بی‌پناه دستگیر و پس از محاکمه‌ای ناعادلانه به شهادت رسید.
تعزیه حضرت مسلم(ع) راوی این داستان و ورودی مجالس تعزیه ماه محرم است. یکی از بخش‌های مهم و تأثیرگذار در مجموعه تعزیه‌های عاشورایی که معمولا در دهه اول ماه محرم اجرا می‌شود و داستان حضرت مسلم را- از زندگی و مأموریتش، تا اعزام به کوفه و شهادتش- روایت می‌کند.
مراحل و صحنه‌های این تعزیه با اعزام حضرت مسلم به کوفه آغاز می‌شود که در این بخش پیام‌های امام حسین(ع) را هم مشاهده می‌کنیم. صحنه بعدی صحنه خداحافظی مسلم و حرکتش به سمت کوفه است. ورود به کوفه و استقبال گرم مردم کوفه بخش بعدی این تعزیه است و بعد از آن هم شاهد ورود ابن‌زیاد و تحولات سیاسی کوفه و خیانت کوفیان می‌شویم و در آخر هم تنهایی و دستگیری مسلم‌بن‌عقیل و محاکمه و شهادت ایشان را به تماشا می‌نشینیم که این صحنه، اوج تراژدی و مظلومیت مسلم‌بن‌عقیل است.
اهمیت تعزیه
تعزیه حضرت مسلم- مانند تمام تعزیه‌های دیگر- نه‌تنها به‌دلیل ارزش‌های مذهبی و تاریخی خود، بلکه به این دلیل که به‌عنوان یک ابزار هنری و فرهنگی، نقش قابل توجهی در انتقال پیام‌های عاشورایی دارد، از ارزش و اهمیت بسیاری برخوردار است. درواقع این تعزیه‌ها با استفاده از عناصر موسیقی، شعر و نمایش توانسته‌اند تأثیرات عمیقی بر مخاطبان خود گذاشته و به دستاوردهایی چون تقویت باورها و اعتقادات مذهبی، افزایش آگاهی‌های تاریخی جامعه و ترویج ارزش‌های انسانی برسند. در حقیقت تعزیه‌ها- چه تعزیه مسلم و چه تمام تعزیه‌های دیگری که در روزهای مختلف به اجرا درمی‌آیند- با استفاده از عناصر هنری و نمایشی، تأثیرات عمیقی بر مخاطبان خود گذاشته و با انتقال پیام‌های ارزشمند و عمیق کربلا، به‌عنوان یک ابزار فرهنگی و مذهبی، نقش به‌سزایی در زنده نگه داشتن یاد و خاطره امام حسین(ع) و یارانش دارند.
