معادله زنگزور؛ از خطر تجزیه ارمنستان تا هشدار احتمال درگیری تهران و باکو
[عبدالباسط انصاری] پس از اظهارات اخیر مقامات روسی و در پی سفر پوتین به باکو در مورد احداث کریدور زنگزور و لحن نامناسب روس‌ها در زمینه ضرورت موافقت ایران با این طرح، مسئله زنگزور و تلاش ترک‌ها برای تغییر ژئوپلیتیکی در منطقه به بحث داغ رسانه‌ها در ایران تبدیل شد. در سال‌های اخیر و خاصه پس از جنگ دوم قره باغ، دولت باکو با حمایت اردوغان درصدد پیگیری طرح‌های منطقه‌ای خاص با هدف افزایش قدرت و مانور دو کشور در منطقه برآمد و بر این اساس آذربایجان علاوه بر مناطق مورد مناقشه قره باغ که در آن دارای حق سرزمینی بود چشم طمع به بخش‌های دیگری از ارمنستان در منطقه قفقاز جنوبی دارد. جمهوری اسلامی در سال 2020 و در مناقشه قره باغ براساس دفاع از حق تاریخی آذربایجان به حمایت از بازگرداندن بخش‌های مورد مناقشه قره باغ به این کشور پرداخت اما همواره اعلام کرده است تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه را خط قرمز خود می‌داند. از سوی دیگر روس‌ها نیز در قفقاز جنوبی منافعی دارند نحوه بازیگری این کشور در منطقه را پیچیده کرده است. اکنون مقامات ارمنی از مواضع صحیح جمهوری اسلامی در مخالفت با زنگزور قدردانی کرده‌اند و جمهوری اسلامی نیز بر خطر قرمز خود اصرار دارد. در ادامه نگاهی به پیچیدگی‌های ماجرای کریدور زنگزور و معادلات این موضوع خواهیم داشت:
حساسیت ژئوپلیتیکی منطقه برای ایران
ایران دارای یک مرز مشترک به طول 44کیلومتر با ارمنستان است که دو طرف این خط مرزی به منطقه خودمختار نخجوان و آذربایجان متصل است. منطقه قفقاز که بخش جنوبی آن شامل آذربایجان، گرجستان، ارمنستان، نخجوان و ایران است و بخش شمالی آن قسمت‌هایی از روسیه(داغستان، چچن، کراسنودار و...) را در بر می‌گیرد ناحیه‌ای حساس میان آسیا و اروپا یا منطقه به‌اصطلاح اوراسیا است. این منطقه به‌علت نزدیکی به دریای خزر و دریای سیاه، ترکیه و جمهوری‌های خودمختار روسیه، حساسیت‌های قومی و نژادی، مسیرهای ترانزیتی، اتصال به اروپا از طریق گرجستان و ارمنستان، دارا بودن منابع انرژی و... اهمیت فوق العاده‌ای در جهان دارد. حمله روس‌ها به اوستیا و آبخازیا در گرجستان، عضویت ترکیه در ناتو، روابط نزدیک حکومت علی اف با رژیم صهیونیستی، تلاش آمریکا و ناتو برای نفوذ در قفقاز، جنگ‌های قره باغ و مواردی از این دست بر اهمیت و حساسیت منطقه قفقاز افزوده است. اتصال ایران به ارمنستان و اروپا از این منطقه و ملاحظات تاریخی، قومی و مذهبی ایران در نسبت با کشورهای منطقه ازجمله آذربایجان حساسیت آن را برای جمهوری اسلامی دوچندان کرده است.
دالان موهوم تورانی و خطرات آن
جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر و خاصه پس از جنگ قره باغ، با حمایت ترکیه درصدد گسترش نفوذ خود در منطقه با پیگیری طرح کریدور زنگزور برای اتصال نخجوان به آذربایجان برآمده است. پروژه‌ای که در قالب به‌اصطلاح دالان تورانی از سوی ترک‌ها پیگیری می‌شود و هدف آن قدرت نمایی ترک‌ها در منطقه برای افزایش نفوذ در قفقاز و سپس آسیای مرکزی(از طریق اتصال به کشورهای ترک آسیای میانه) جهت دامن زدن به عثمانی گری و ترک گرایی است.
دور زدن و حذف ایران از کریدور شرق-غرب
تحلیل‌گران اصرار آذربایجان بر احداث مسیر زنگزور را در قالب پروژه موهوم دالان تورانی ترک‌ها برای اتصال به کریدور شرق-غرب چینی‌ها و دور زدن ایران می‌دانند. فرشاد عادل کارشناس حوزه کریدورها در این‌باره در پایگاه دیپلماسی ایرانی نوشته است: «تلاش محور ترکی – غربی برای راه‌اندازی کریدور زنگزور یا دالان تورانی به‌واسطه اشغال بخشی از سرزمین‌های ارمنستان، تلاشی است برای تحت کنترل قرار دادن و تسلط بر مسیر شرق به غرب جهان که می‌تواند در آینده دسترسی چین یه اروپا و آفریقا را فراهم کند. به بیان دیگر می‌توان گفت که شکل دادن دالان تورانی و تثبیت آن به‌عنوان اصلی‌ترین مسیر دسترسی چین به آفریقا و اروپا، ابزاری است برای جلوگیری از ایجاد نظم جدید شرقی که از چین آغاز شده است».
خطر عثمانی گری و نفوذ اسرائیل در مرزهای ایران
افزون بر آن ترویج عثمانی گری و ترک گرایی توسط اردوغان و حزب او در ترکیه و همراهی علی اف با این رویکرد -که به‌دنبال احیای قدرت ترک‌ها در عصر عثمانی است- از دیگر خطرات بسط نفوذ ترکیه و آذربایجان از طریق زنگزور است. فراموش نکنیم که در مراسم رژه ارتش آذربایجان به مناسبت جشن پیروزی آذربایجان در جنگ قره باغ در آذرماه 99، اردوغان با خواندن ابیاتی از یک شعر آذری با مضمون پیوند دو طرف رود ارس(ترکیه و ایران)، جنجال گستره‌ای به پا کرد و با واکنش شدید مقامات کشورمان مواجه شد.دامن زدن شبکه‌های ماهواره‌ای ترکیه و آذربایجان به مسئله پانترکسیم و تلاش برای اثرگذاری بر افکار عمومی در استان‌های آذری نشین ایران نیز از دیگر خطرات رواج عثمانی گری با محوریت ترکیه و آذربایجان است.روابط نزدیک و نگران‌کننده حکومت علی اف با رژیم صهیونیستی و توسعه همکاری‌های سیاسی، امنیتی، نظامی و تجاری با اسرائیل، با وجود نفرت مردم مسلمان آذربایجان از این رژیم، ازجمله موارد دیگری است که جمهوری اسلامی نسبت به آن حساس است. احداث مسیر زنگزور سبب افزایش نفوذ اسرائیل و ایجاد بستری تازه برای تهدید مرزهای ایران و ایجاد بحران‌های امنیتی توسط رژیم صهیونیستی برای خاک ایران خواهد بود.
فتنه ژئوپلیتیکی با طراحی غرب و خطر تجزیه ارمنستان
احداث مسیر زنگزور صرفا ساخت یک جاده و یک خط ساده برای اتصال دو بخش آذربایجان نیست، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز تغییرات ژئوپلیتیک بیشتر و دامن زدن به بحران‌های امنیتی و ژئوپلیتیکی دامنه دار و طولانی مدت در منطقه قفقاز و نزدیکی مرزهای ایران شود.
دکتر احمد کاظمی کارشناس مسائل اوراسیا در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری تلویزیون در این‌باره گفت: «بحث تغییرات ژئوپلیتیکی در قفقاز شاید یکی از پیچیده‌ترین فتنه‌های ژئوپلیتیکی باشد که در این منطقه و در این قرن مطرح است. پشت پروژه جنگ دوم قره باغ به‌معنای واقعی کلمه بحث آزادسازی اراضی اشغالی آذربایجان وجود نداشت، بلکه پوششی بود برای پیشبرد یک فتنه ژئوپلیتیکی، که ناتو با محوریت انگلستان در فرایند‌گذار به نظم نوین جهانی و منطقه‌ای علیه ایران، روسیه و چین برنامه‌ریزی کرد. دالان تورانی ناتو[به‌دنبال] تجزیه جنوب ارمنستان، اتصال خاک آذربایجان به نخجوان و ترکیه و شکل‌گیری آن چیزی که پانتورانیست‌های انگلیسی از آن به‌عنوان جهان ترک نام می‌برند و این جهان ترک که از قضا در همین حوادث جنگ غزه هم کارکردهای خودش را در حمایت از رژیم صهیونیستی، ازجمله در قالب ارسال انرژی و... نشان داد. پس اصل فتنه ژئوپلیتیکی در قفقاز یک فتنه ناتویی با محوریت انگلیس است که با ایجاد شاهراهی از طریق تجزیه ارمنستان، کریدورهای اصلی انتقال انرژی و ترانزیت را از آسیای مرکزی بگیرند.»
اشتباه روس‌ها؛ تکمیل پروژه به جای بر هم زدن آن
کاظمی در مورد اشتباه بودن ورود اخیر روس‌ها به ماجرای مسیر زنگزور و حمایت از این طرح نیز افزود: «روس‌ها برای مقابله با این طرح[طرح ناتو]، یک طرح روسی را ارائه کردند که روی پیش فرض‌های اشتباه بنا شده و نه‌تنها آن دالان تورانی ناتو را دفع نمی‌کند بلکه یک زمینه‌سازی برای اجرای دالان تورانی ناتو خواهد شد...روس‌ها معتقدند که ما اگر بتوانیم این کریدور را از جنوب ارمنستان بگیریم عملا می‌توانیم از این به‌عنوان یک اهرم فشار علیه ناتو و ترکیه، به‌عنوان مابه ازا علیه تنگه‌های داردانل و بسفر استفاده کنیم. اما اشتباه روس‌ها این است که از منظر چشم‌اندازی که روس‌ها بتوانند بعد از شکل‌گیری این کریدور موهوم، کنترل و نظارت خودشان را به‌صورت پایدار بر آن داشته باشند بسیار جای شک و شبهه باقی است»
موضع قاطع ایران در مخالفت با پروژه زنگزور
در حالی علی اکبر احمدیان دبیر شورای‌عالی امنیت ملی برای حضور در نشست مقامات امنیتی بریکس عازم روسیه شده است که احتمالا وی در دیدار با مقامات روس، پیگیر مسئله زنگزور و اعلام موضاع قاطع ایران در این زمینه می‌شود. عباس عراچی وزیر کشورمان نیز اخیرا ر واکنش به سخنان مقامات روس درباره احداث کریدور زنگزور در توییتی صراحتا عنوان کرد: «هر تهدیدی علیه تمامیت ارضی همسایگان ما، یا ترسیم دوباره مرزها، چه در شمال باشد، چه در جنوب، چه در شرق و چه در غرب، کاملا غیرقابل‌قبول است و برای ایران خط قرمز به شمار می‌رود.».
موضع مقامات ارمنی در برابر زنگزور، همسو با ایران
یکی از مباحثی که به تازگی توسط برخی رسانه‌ها و کارشناسان روسی درباره زنگزور مطرح شده است و به‌نظر در چارچوب ایجاد اجماع بر سر پروژه و جلب همکاری ایران نیز هست، مسئله کنترل و مدیریت مشترک روسیه، ارمنستان و آذربایجان بر این کریدور و عدم‌تغییر جدی در مرزهاست. نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان در این‌باره گفته است: «هیچ ماده‌ای در توافق سال ۲۰۲۰ وجود ندارد که به موجب آن، قلمرو ارمنستان توسط کشور دیگری کنترل شود.». میرزویان وزیر خارجه ارمنستان نیز از مخالفت با «حضور هرگونه نیروی ثالث برای کنترل زیرساخت‌ها در قلمرو ارمنستان» سخن گفته است. علاوه بر این آلن سیمونیان رئیس پارلمان ارمنستان به تقدیر از مواضع جمهوری اسلامی در حمایت از تمامیت ارضی این کشور پرداخته و «آرمن گریگوریان» دبیر شورای امنیت ارمنستان نیز در دیدار با سفیر جمهوری اسلامی در ایروان عنوان کرده است: «هیچ نیرویی نمی‌تواند ارتباط ارضی ایران و ارمنستان را قطع کند.»
هشدار اندیشکده آذربایجانی درباره درگیری باکو با تهران بر سر زنگزور
یورونیوز در مطلبی از قول اندیشکده آذربایجانی «نگاه به شرق» با اشاره به تلاش روس‌ها برای به‌دست گرفتن ابتکار در این موضوع و کنارزدن غرب، درباره خطرات تنش بر سر زنگزور آورده است: «درصورت به نتیجه نرسیدن تلاش‌های روسیه...مداخله مستقیم جمهوری آذربایجان و استفاده این کشور از زور برای بازگشایی کریدور زنگزور، پیامدهای خطرناک و قابل توجهی به همراه خواهد داشت. از همین رو ارزیابی دقیق واکنش احتمالی غرب، وضعیت کنونی روسیه، استراتژی ترکیه در قفقاز جنوبی و تهدیدات نظامی منطقه‌ای از سوی ایران، ضروری است. به صراحت می‌توان گفت که حل مسئله کریدور زنگزور از طریق یک درگیری نظامی بعید به‌نظر می‌رسد...»
جمع‌بندی
به‌نظر می‌رسد تضاد و هم پوشانی منافع بازیگران در قفقاز و در موضوع کریدور زنگزور بر پیچیدگی موضوع می‌افزاید. آمریکا و ناتو درصدد بسط نفوذ در قفاز از طریق ترکیه و آذربایجان هستند و روس‌ها درصدد کاهش محوریت ناتو با مانور دیپلماتیک خو هستند اما به نوعی در حالی تکمیل بازی ناتو هستند. اختلاف روسیه با ارمنی‌ها بر پیمان امنیت جمعی نیز در بدبینی به ایروان و نزدیک شدن روس‌ها به آذربایجان مؤثر بوده است. ترکیه و آذربایجان در این میان درصدد بسط نفوذ خود در منطقه، تشدید ترک گرایی و عثمانی گری و حذف ایران از کریدور شرق-غرب چین هستند و ارمنستان درصدد حفظ تمامیت ارضی خود. جمهوری اسلامی در نقطه مقابل منافع ترک‌ها، ناتو و رویکرد غلط روس‌ها در ماجرای زنگزور قرار داد و منفعت ملی ایران در عدم‌تغییر ژئوپلیتیک منطقه است، اما ایران به‌دلیل روابط نزدیک با روسیه ملاحظات خاصی را درنظر دارد. از این‌رو ضرورت تدوین یک طرح و استراتژی دقیق و حساب‌شده برای عبور از این چالش، توسط دستگاه دیپلماسی و سطوح مختلف نظام ضروری است.
