[ ملیحه محمودخواه ]  موضوع بنزین و ناترازی آن که این روزها از مسئولان تا کارشناسان درباره نحوه مواجهه با معضل آن صحبت می‌کنند، به یکی از چالش‌های اساسی کشور تبدیل شده است؛ چرا که از یک سو، با افزایش سالانه یک تا 1.5میلیون خودروی عمدتاً پرمصرف به چرخه حمل‌و نقل کشور و رشد سالانه بیش از 8درصدی در مصرف مواجه هستیم و از سوی دیگر با عدم‌افزایش ظرفیت تولید، ناترازی تولید و مصرف سال‌به‌سال در حال افزایش است.طبق برنامه ارائه‌شده وزیر نفت به مجلس شورای اسلامی، متوسط تولید روزانه بنزین در تیرماه امسال 114میلیون لیتر و متوسط مصرف روزانه بنزین 120میلیون لیتر بوده است.

ناترازی بنزین اگرچه طبق این آمار در تیرماه به 6میلیون لیتر در روز رسیده اما با افزایش مصرف در پیک‌های سالانه ازجمله سفرهای نوروزی و سفرهای تابستانی به بیش از 20میلیون لیتر در روز هم می‌رسد؛ فاصله‌ای که برای جبران آن هم از ظرفیت تولید واحدهای پتروشیمی در سال‌های اخیر استفاده شده و هم به‌واردات بنزین روی آورده‌ایم.

با قیمت بنزین چه کنیم؟
منطقاً قیمت هر کالا می‌تواند در نحوه استفاده از آن و دقت در مدیریت مصرف آن مؤثر باشد و در شرایطی که کشور با تورم دورقمی مواجه است، به‌طور سالانه افزایش قیمت تمامی کالاها، انتظاری منطقی است. حال اگر جلوی افزایش قیمت کالایی گرفته شود اما تورم مهار نشود، فنر قیمتی آن کالا فشرده‌تر می‌شود و دولت‌ها برای کاهش فشردگی این فنر، دست به افزایش ناگهانی و جهش‌وار آن، هر چندسال یک‌بار، می‌زنند.
راهکار اصلی هر دولتی مهار تورم است، اما در شرایط فعلی، بازگشت قیمت‌گذاری سالانه بنزین مشابه آنچه در دهه‌های گذشته مرسوم بود، به‌طوری که در قوانین بودجه سنواتی نرخ بنزین و سایر فراورده‌های نفتی براساس نرخ تورم برای سال آینده مشخص شود، راهکاری درست است؛ ازاین‌رو دیگر شاهد فشردگی فنر قیمتی آن که به تصمیم‌گیری‌های عجیبی چون آبان 98بینجامد، نخواهیم بود.
مرتضی بهروزی‌فر، کارشناس حوزه انرژی، درباره راهکار‌های عبور از شرایط نابسامان سوخت در کشور بر این باور است که هم‌اکنون مصرف بنزین از تولید پالایشگاه‌ها بیشتر است و شکی در آن نیست، زیرا متأسفانه در چند سال گذشته بعد از ستاره خلیج‌فارس عملاً پالایشگاه بزرگ دیگری در کشور ساخته نشد و برنامه‌ای برای افزایش تولید و بهبود ظرفیت پالایشگاه‌ها انجام نشده است؛ بنابراین دچار مشکل شدیم.او معتقد است که مشکل ناترازی بنزین راه‌حل لحظه‌ای ندارد و دولت برای جبران کسری بنزین در کوتاه‌مدت هیچ راهی غیراز واردات ندارد.او با تأکید بر اینکه با افزایش قیمت بنزین می‌توانیم ناترازی را حل کنیم حرف بیهوده و اشتباهی است ادامه می‌دهد: «با حجم بالای تورم، اگر بخواهیم یک اشتباه محاسباتی دیگر مثل افزایش قیمت بنزین هم داشته باشیم، مشکلات چند برابر می‌شود و بهمن و دومینویی که ایجاد می‌کند مسلما غیرقابل تصور خواهد بود. بنابر این افزایش قیمت باید تدریجی انجام شود.»

راهکارهای غیرقیمتی، کلید حل معضل بنزین است
بدون شک راهکارهای فعلی رفع معضل ناترازی بنزین، راهکارهای غیرقیمتی است که می‌توان این راهکارها را به سه دسته کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت تقسیم‌بندی کرد.
در راهکارهای کوتاه‌مدت که در سال‌جاری می‌توان از آن نتیجه گرفت و در شش‌ماهه دوم سال، ناترازی فعلی بنزین را مدیریت کرد، بحث استفاده از ظرفیت CNG برای متنوع‌سازی سبد بخش حمل‌ونقل و انتقال بخشی از تقاضای بنزین به سبد CNG در اولویت است.
هم‌اکنون بین 21تا 23میلیون مترمکعب CNG در روز در کشور به‌مصرف می‌رسد و به همین اندازه ظرفیت افزایش سهم CNG در سبد حمل‌ونقل سبک کشور، با زیرساخت‌های فعلی وجود دارد. بنابراین برای رفع ناترازی 20میلیون لیتری بنزین، تنها راهکار توسعه CNG می‌تواند در کوتاه‌مدت با سیاستگذاری درست و بدون هزینه‌سازی برای دولت، پاسخگو باشد.
حسینی با تأکید بر اینکه اصلاحات قیمتی باید تدریجی و با یک چشم‌انداز مشخص انجام شود ادامه می‌دهد: با وجود جایگاه‌های مناسب عرضه CNG در کشور که نیمی از ظرفیت آنها خالی و قابل استفاده است، توسعه ناوگان خودروهای گازسوز باید مدنظر قرار گیرد که در این زمینه مصوبه سال 98 شورای‌عالی اقتصاد، همچنان کارایی دارد.
این در حالی است که محسن جوهری، رئیس هیأت مدیره انجمن صنفی صنعت CNG، بر این باور است که باید به بحث ناترازی بنزین و رفع آن از طریق استفاده از ظرفیت CNG، توجه ویژه داشت. به‌گفته او، استفاده از سوخت CNG در دهه ۸۰ شمسی توانست مانع از موفقیت تحریم‌های آمریکا علیه امنیت انرژی ایران شود و یکی از سریع‌ترین و مطمئن‌ترین راهکارها برای قطع وابستگی به واردات بنزین است.این موضوع در حالی مطرح می‌شود که استفاده از CNG نسبت به بنزین، آلایندگی کمتری دارد اما وسایل نقلیه برای آنکه با CNG سوخت‌گیری کنند، نیاز به فضای اضافی برای ذخیره سوخت دارند. از سوی دیگر، خودروهایی که با CNG سوخت‌گیری می‌کنند، حدود 50 درصد کمتر از خودروهایی که با بنزین معمولی کار می‌کنند، قابلیت پیمایش دارند. بنا بر این گزارش، پیمایش خودروهای سواری CNG در محدوده 350تا 450کیلومتر است.

افزایش راه‌های جایگزین
شهرداری تهران در حال افزایش ناوگان تاکسی، اتوبوس و ون برقی است که هم از چین وارد می‌کند و هم به همین میزان در حال تولید در ایران است. این نشان می‌دهد که حمل‌ونقل عمومی در حال افزایش تعداد است.
 به اعتقاد حسینی، با این اتفاق ظرفیتی فراهم که قیمت بنزین را هم همزمان با افزایش حمل‌ونقل عمومی می‌توان اصلاح کرد.
او توضیح می‌دهد که منظور از اصلاحات قیمتی، شوک‌درمانی نیست. در واقع باید افزایش قیمت تدریجی انجام شود.
این کارشناس حوزه انرژی موضوع قیمت سوم را نیز مطرح می‌کند و می‌گوید: «می‌توان با ابزارهای قیمتی، مانند قیمت سوم، افزایش قیمت بنزین و رفع ناترازی آن را آغاز کرد. تجربه نشان می‌دهد که اگر دولت بخواهد قیمت سوم را ایجاد کند، باید به‌نحوی این مدل را طراحی کند که افزایش قیمت بنزین به دهک بالای جامعه و افرادی که مصرف بنزین بالا دارند برگردد.»

پاشنه آشیلی به‌نام «خودروهای پرمصرف و فرسوده»
روند تولید خودروهای پرمصرف داخلی باید اصلاح شود و دروازه واردات خودروهای کم‌مصرف به کشور باز شود که هر کدام تأثیر پررنگی در اصلاح الگوی مصرف بنزین در کشور دارند. این موضوعی است که برخی از کارشناسان آن را به‌عنوان یکی از راهکارهای کاهش مصرف بنزین عنوان می‌کنند.
کارشناسان بر این باورند که اگر خودروها با استاندارد بین‌المللی در کشور تولید می‌شد، مصرف بنزین به‌جای 120میلیون لیتر در روز، در حدود 60میلیون لیتر در روز بود و می‌توانستیم 54میلیون لیتر در روز صادرات داشته باشیم.
بحث اسقاط خودروها و موتورسیکلت‌های فرسوده، یک بحث مهم در راهبردهای میان‌مدت برای کاهش مصرف بنزین است که برای برنامه‌ریزی و آغاز اسقاط آن وسایل فرسوده باید از همین امروز کار را آغاز کرد.
طبق آمار ستاد نوسازی سازمان حمل‌ونقل، بیش از 21میلیون خودروی سبک در کشور در حال تردد است و بیش از یک میلیون و 300هزار خودرو، یعنی 6.2درصد از این خودروها فرسوده هستند.همچنین از تعداد 12میلیون و 500هزار موتورسیکلت در حال تردد در کشور، 11میلیون و 200هزار موتورسیکلت فرسوده هستند که سهم بزرگی در مصرف افسارگسیخته بنزین و آلایندگی هوا دارند.
درواقع خودروهای فرسوده در روز 46میلیون لیتر بنزین و 17.5میلیون لیتر گازوئیل را مصرف می‌کنند و درصورت جایگزینی این خودروها با خودروهای استاندارد حدود 27میلیون لیتر بنزین و 9میلیون لیتر در روز گازوئیل صرفه‌جویی صورت خواهد گرفت.
با درنظر گرفتن هر لیتر بنزین و گازوئیل برابر با نرخ 70سنت، سالانه 9میلیارد دلار خسارات ناشی از عدم‌اسقاط خودروهای فرسوده به کشور برآورد می‌شود و آنها سالانه 13میلیارد لیتر بنزین را می‌بلعند.
این آمارها در حالی مطرح می‌شود که احسان حسینی، پژوهشگر انرژی، می‌گوید: اسقاط خودروهای فرسوده تا حدود زیادی می‌تواند به کاهش مصرف بنزین کمک کند، اما این موضوع به تنهایی تأثیر‌گذار نیست. اگر بهترین حالت را درنظر بگیریم، خودروهای فرسوده روزانه یک میلیون لیتر بنزین بیشتر می‌سوزانند و باید در کنار راهکارهای دیگر بتوان به بحث اسقاط خودروها بپردازیم. زیرا درهرحال خودروهای ساخت داخل مصرف بنزین بالا دارند و باید فکری به حال آن کرد.
در واقع ما در بحث بنزین با راهکار یک خطی روبه‌رو نیستیم و باید مجموعه راهکارها کمک کند تا مشکل ناترازی بنزین برطرف شود.

مجموعه راهکارها باید دست به‌دست هم دهند

روح‌الله کهن‌هوش‌نژاد، کارشناس انرژی، با اشاره به اینکه برای رفع این مسئله، می‌توان چند راهکار اساسی را درنظر گرفت، خاطرنشان می‌کند: بهینه‌سازی مصرف بنزین می‌تواند از طریق آموزش و ترویج فرهنگ صحیح مصرف بنزین به کاهش تقاضا کمک کند. همچنین می‌توان با ارائه مشوق‌ها و راهکارهایی برای استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی و دیگر روش‌های کاهش مصرف بنزین، تعادل را در بازار برقرار کرد.
این کارشناس انرژی با اشاره به اینکه افزایش تولید داخلی امری الزامی است، اضافه می‌کند: سرمایه‌گذاری در پالایشگاه‌ها و افزایش ظرفیت تولید بنزین می‌تواند یک راهکار بلندمدت برای رفع ناترازی عرضه و تقاضا باشد. همچنین می‌توان با بهینه‌سازی فرایندها و استفاده از فناوری‌های نوین، میزان تولید را افزایش داد.
وی ادامه می‌دهد: گاهی اوقات، ناترازی عرضه و تقاضا ناشی از مشکل توزیع و حمل‌ونقل است. می‌توان با بهبود زیرساخت‌ها، استفاده از فناوری‌های نوین و بهینه‌سازی مسیرها و روش‌های توزیع، این مشکل را تا حدی برطرف کرد.
کهن‌هوش‌نژاد توضیح می‌دهد: استفاده از ابزارهای اقتصادی مانند قیمت‌گذاری پویا می‌تواند به تنظیم بازار بنزین کمک کند. همچنین می‌توان با ارائه تخفیف‌ها و مشوق‌های مناسب، مصرف را در زمان‌های کم‌تقاضا تشویق کرد و در زمان‌های پر تقاضا، کاهش داد.