فرهنگ ایرانی زیر تیغ پلتفرم‌ها
[لیلامهداد] واقعیت جهان امروز این است که شهروندان اغلب از طریق پیام‌رسان‌ها و پلتفرم‌های اجتماعی با یکدیگر در ارتباط هستند و این موضوع می‌تواند منجر به کاهش تعاملات در جوامع انسانی شود. درواقع شبکه‌های اجتماعی در حال تغییر دادن نحوه ارتباط شهروندان هستند. البته تاثیرگذاری شبکه‌های اجتماعی تنها در روابط شهروندان خلاصه نمی‌شود و ابعاد مختلف زندگی آنها را تحت‌تاثیر قرار داده است. به عنوان مثال تغییرات فرهنگی که زیر سایه شبکه‌های اجتماعی در حال رقم خوردن هستند.تغییرات فرهنگی موضوعی پیچیده و چندبعدی است که نیازمند دقت‌نظر بیشتری است چون با ارزش‌ها و فرهنگ ملی جوامع سروکار دارند. نکته قابل تامل اینکه در این سکوها- پلتفرم‌ها- به دلیل سهولت جابه‌جایی محتواها، امکان انتشار سریع اخبار و اطلاعات فراهم است، بنابراین همین ویژگی می‌تواند باعث انتشار شایعات و اطلاعات نادرست نیز شود. هرچند شبکه‌های اجتماعی این قدرت را دارند به تغییرات مثبت فرهنگی و اجتماعی کمک کنند، به‌خصوص در زمینه‌های مختلف مانند حقوق بشر، محیط‌زیست و مسائل اجتماعی، اما باید به این نکته دقت داشت که محتوای تولیدی با چه هدفی در این شبکه‌ها دست‌به‌دست می‌شود. با این تفاسیر باید گفت تغییرات فرهنگی و اجتماعی که در جوامع شاهد آن هستیم به وضوح نشان‌دهنده تأثیر عمیق شبکه‌های اجتماعی بر فرهنگ جوامع معاصر هستند.
مهاجرت، جنگ، تکنولوژی و شبکه‌های اجتماعی موثر بر تغییرات فرهنگی
مطالعات نشان می‌دهند، افزایش استفاده از رسانه‌های اجتماعی و دسترسی آسان به محتواهای نامناسب، موجب تغییر در نگرش‌ها و رفتارهای اجتماعی جوانان شده است. این در حالی است که چنین محتواهایی می‌توانند به شکل‌گیری هنجارهای جدید، کاهش ارزش‌های سنتی، تضعیف هویت فرهنگی و ملی در جامعه منجر شوند.
به گفته جواد صادقی‌جعفری، عضو هیات علمی دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره و جامعه‌شناس، رسانه‌ها و محتواهایی که در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک گذاشته می‌شوند، می‌توانند در تغییرات فرهنگی تاثیرگذار باشند. بنابرنظر صادقی‌جعفری در هر جامعه‌ای، تغییرات فرهنگی براساس چهارمولفه رخ می‌دهد. این عضو هیات علمی دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره به «شهروند» می‌گوید: «مهاجرت یکی از این مولفه هاست. مهاجرت و رفت‌وآمد با فرهنگ‌های متفاوت می‌تواند به نوبه خود در تغییرات فرهنگی تاثیرگذار باشد. این مساله از دیرباز وجود داشته و غیرقابل انکار است.» این جامعه‌شناس ادامه می‌دهد: «جنگ‌ها هم یکی دیگر از مولفه های تغییرات فرهنگی هستند. البته تکنولوژی و تغییرات آن هم می‌تواند منجر به تغییرات فرهنگی شود.»
تاثیرگذاری شبکه‌های اجتماعی در تغییرات فرهنگی به عوامل مختلفی بستگی دارد
پژوهش‌های اجتماعی نشان می‌دهند با ترویج محتواهای نامناسب، جوانان به تدریج از ارزش‌ها و سنت‌های فرهنگی خود فاصله می‌گیرند. در چنین شرایطی این احتمال قوت می‌گیرد که جامعه شاهد ظهور جنبش‌ها و فرهنگ‌های جدید باشد که شهروندانش زیر سایه آنها به دنبال آزادی‌های فردی و اجتماعی هستند. نکته قابل تامل اینکه محتواهای نامناسب این توانایی را دارند که منبع الهام هنرمندان و نویسندگان شوند. در چنین وضعیتی این احتمال وجود دارد که غنای فرهنگی جوامع خدشه‌دار شود.
صادقی‌جعفری عنوان می‌کند: «سهولت جابه‌جایی محتوا در شبکه‌های اجتماعی سبب شده طی شبانه روز تعداد بالایی اطلاعات ردوبدل شوند.» او اظهار می‌کند: «نمی‌توان با قطعیت گفت این محتواها در تغییرات فرهنگی بی‌تاثیر هستند اما اینکه تاثیرگذاری‌شان تا چه اندازه است به عوامل مختلفی بستگی دارد.» این جامعه‌شناس بیان می‌کند: «تحقیقاتی که در دانشگاه در قالب پایان‌نامه انجام می‌دهیم، نشان می‌دهد، تاثیرات در موضوعات مختلف در هر جامعه آماری، کاملا متفاوت است.» این عضو هیات علمی دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره ادامه می‌دهد: «تاثیرات رسانه بر فرهنگ، رفتار و منش و اندیشه‌ها همیشه متفاوت بوده است. درواقع اینگونه نیست که ما همیشه شاهد یک نوع تاثیرگذاری باشیم.»
شبکه‌های اجتماعی سرعت تغییرات را سریع‌تر می‌کنند
صادقی‌جعفری با اشاره به اینکه تغییرات هویتی و فرهنگی که در میان جوانان شاهد آن هستیم تا حدودی طبیعی است، می‌گوید: «اگر فرض بر این بگذاریم که فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی وجود ندارند، در این شرایط هم ما تغییرات هویتی و فرهنگی را در میان جوانان خواهیم داشت چون این بخشی از این تغییرات از مقتضیات زمانه است و نمی‌توان منکر آن شد. درواقع با تغییر زمانه، تفکرات و دیدگاه‌ها هم دستخوش تغییراتی می‌شوند.»
این جامعه‌شناس بیان می‌کند: «حضور و فعالیت شبکه‌های مجازی سرعت این تغییرات را سریع‌تر کرده‌اند. وگرنه این تغییرات طبیعی هستند و از دیرباز هم در جوامع میان نسل‌ها وجود داشته‌اند.»
این عضو هیات علمی دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره با اشاره به اینکه اصولا تغییر وابسته به کنش‌های متقابل است، اظهار می‌کند: «براساس آرای دورکیم وقتی تراکم اخلاقی – تراکم واکنش‌ها- ایجاد می‌شود، شاهد تغییرات خواهیم بود. تراکم کنش‌ها یعنی ما کنش‌های متقابل بیشتری داشته باشیم، در چنین شرایطی ما تغییرات فرهنگی و هویتی را شاهد خواهیم بود. از آنجایی که شبکه‌های اجتماعی کنش‌های بیشتری را رقم می‌زنند برای همین با سرعت تغییرات بیشتری رقم می‌خورند.» او ادامه می‌دهد:«بحث مهم این است که اساسا شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها تاثیرات منفی بر هویت فرهنگی ما می‌گذارند یا می‌توانند تاثیرات مثبت هم داشته باشند. در این زمینه باید گفت هر دوی این حالت ممکن است.»
غرب از قرن نوزدهم به‌دنبال تغییرات فرهنگی در ایران است
غرب از گذشته‌های دور به‌دنبال تغییرات فرهنگی در جامعه ایران بوده است. به‌عنوان نمونه در قرن نوزدهم - دوره قاجار- جامعه ایران شاهد نفوذ قدرت‌های غربی به ویژه بریتانیا بود. در دوره پهلوی یعنی سال‌های 1925 تا 1979 هم غرب به شدت پیگیر برنامه‌های مدرنیزاسیون و غرب‌گرایی در ایران بود. ترویج لباس‌های غربی، تغییر در نظام آموزشی و ترویج هنر و ادبیات غربی از جمله تغییرات فرهنگی در این دوره به شمار می‌رود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران هم تلاش‌هایی برای بازگشت به فرهنگ اسلامی و ایرانی صورت گرفت، اما تأثیرات جهانی‌سازی و فناوری‌های نوین همچنان بر فرهنگ ایرانی ادامه دارد.
بنابر گفته‌های صادقی‌جعفری محتواهای هدفمند که از سوی برخی در شبکه‌های مجازی دست به دست می‌شوند، می‌توانند روی گروه‌هایی از جامعه تاثیر منفی داشته باشند. این عضو هیات علمی دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره می‌گوید: «البته تحقیقات نشان داده این تاثیرات خیلی مستقیم نیستند به این معنا که این تاثیرپذیری تحت یکسری متغیرهای دیگر ایجاد می‌شود.»
این جامعه‌شناس با اشاره به اینکه یکی از این متغیرها اعتمادی است که کاربران به سیستم‌های خودی دارند، اظهار می‌کند: «می‌توان گفت، تا زمانی که این اعتماد وجود دارد و نشکسته، آن چیزی که اصطلاحا در ادبیات سیاسی تحت عنوان دسیسه دشمن از آن نام برده می‌شود، به خوبی عمل نمی‌کند.»
در غیاب پاسخ‌دهی مناسب نهادهای جامعه، رسانه‌های بیگانه می‌توانند میدان‌دار این عرصه باشند
او ادامه می‌دهد: «در جامعه‌ای که کاربران اعتمادشان را به گروه‌های مرجع از دست می‌دهند، نفوذ بیگانه بیشتر مشهود است.» بنابر گفته‌های صادقی‌جعفری اگر اعتمادسازی در جامعه‌ای رخ دهد و تولیدات رسانه‌های داخلی بتوانند رضایتمندی ایجاد کنند، در چنین شرایطی می‌توان هویت دینی، ملی و فرهنگ آن جامعه را تقویت کرد.» این جامعه‌شناس بیان می‌کند: «اما اگر به هر دلیلی این اعتمادسازی صورت نگیرد و نهادهای جامعه پاسخ مناسبی برای نیازهای جامعه نداشته باشند، رسانه‌های بیگانه می‌توانند میدان‌دار نقش‌آفرینی در این عرصه باشند.»
این عضو هیات علمی دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره با تاکید بر اینکه جهانی‌شدن یا جهانی‌سازی در حال وقوع است و این مساله تنها معطوف به جامعه ما نیست، اظهار می‌کند: «اغلب جوامع گرفتار تغییرات فرهنگی به‌ویژه در میان نسل‌های جوان‌شان هستند. برای همین هم یک فرهنگی که در کره ایجاد می‌شود در آمریکا، چین، اروپا و ... هم تاثیر خود را می‌گذارد.»
صادقی‌جعفری با تاکید بر این مساله که امروزه چنین فضایی وجود ندارد که بگوییم ما مرزهای فرهنگی درست می‌کنیم تا در آنجا در امنیت به سر ببریم، عنوان می‌کند: «ما نیازمند تقویت فرهنگی در جامعه هستیم، در چنین شرایطی می‌توان امید داشت که ارزش‌های سنتی و فرهنگی ملی‌مان دستخوش تغییرات نشوند.»
هیچ‌یک از مولفه‌های فضای مجازی موجود در تراز جمهوری اسلامی و تراز‌های فرهنگ اسلامی و ایرانی ما نیست
بنابر گفته‌های جواد جاویدنیا، قاضی دادگستری، دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی و جامعه‌شناس، تاثیرات فضای مجازی بر تغییرات فرهنگی از حالت فرضیه و گمان خارج شده است. جاویدنیا با اشاره به اینکه مقام معظم رهبری در سال 1390 دستور تشکیل شورای عالی فضای مجازی را صادر فرمودند به «شهروند» می‌گوید: «مقام معظم رهبری از همان زمان نگرانی‌های جدی‌شان را در احکام تشکیل شورای عالی فضای مجازی عنوان کردند. یکی از نگرانی‌های ایشان همین مباحث فرهنگی بود.»
بنابرنظر این دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی، تاثیرگذاری در مسائل فرهنگی به مرور زمان نمود بیشتری پیدا می‌کند. او اظهار می‌کند: «به دلیل عمل نکردن به فرمایشات رهبری و اهمیت شکل‌گیری شبکه ملی اطلاعات با فضای مجازی روبه‌رو هستیم که هیچ‌یک از مولفه‌هایش در هیچ زمینه‌ای نه در بحث‌های حاکمیتی و نه در بحث‌های امنیتی، نه آموزشی و فرهنگی در تراز جمهوری اسلامی و تراز‌های فرهنگ اسلامی و ایرانی ما نیست.»
در بحث طلاق و از هم‌گسیختگی خانواده‌ها ما شاهد عدم‌ساماندهی صحیح فضای مجازی هستیم
بنابر گفته‌های جاویدنیا، فرهنگسازی در فضای مجازی در خارج از کشور و به تعبیر دقیق‌تر با مدیریت دشمنان دارد، اداره می‌شود. بنابرنظر این قاضی دادگستری، اداره‌کنندگان این فضا سعی دارند تمام نقاط قوت فرهنگی ما را که عمدتا برگرفته از دین مبین اسلام است را هدف قرار بدهند. او با اشاره به 8سال دفاع مقدس و پیروزی انقلاب اسلامی که عمدتا به دست جوانان رقم خورد، بیان می‌کند: «این نقاط قوت به دلیل بی‌توجهی مسئولان فضای مجازی و مسئولان فرهنگی توسط دشمن درنوردیده شده است.» این دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی عنوان می‌کند: «در بحث‌های عفاف و حجاب شاهد لطماتی بودیم، در دادگاه‌های مختلف و دادگاه‌های خانواده، در بحث طلاق، از هم‌گسیختگی خانواده‌ها و ... ما شاهد بروز آثار این بی‌توجهی و عدم‌ساماندهی صحیح فضای مجازی هستیم.»
مشکل این است که مدیریت این فضا به‌عهده دیگران است
این جامعه‌شناس بیان می‌کند: «ما توانایی تولید محتوای فاخر و مناسب را داریم و در حال حاضر این محتواها تولید می‌شوند و بعضا هم انتشار پیدا می‌کنند اما مساله اصلی این است که مدیریت پلتفرم ها به‌عهده ما نیست.» جاویدنیا با اشاره به اینکه فرض کنید صدا و سیمای مستقلی نداریم و از شبکه‌های فارسی زبان می‌خواهیم در کشور فعالیت کنند و در کنارش محتواهای ما را هم منتشر کنند، بی‌تردید این شبکه‌ها محتواهای ما را به صورت محدود و به ظاهر پخش می‌کنند آن هم برای اینکه بتوانند مخاطبان ما را جذب کنند و محتوای دلخواهشان را به خورد آنها بدهند چون عملا سیاستگذاری این شبکه‌ها بر این مبناست که محتوای تولید ما در ساعت و شرایط مناسب نشر پیدا نکند.
تولید محتواها در بستر آلوده‌ای که وجود دارد، سبب شده به نتیجه دلخواه نرسیم
بنابر گفته‌های این دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی در حال حاضر ما بحث فیلترشکن‌ها را داریم. متاسفانه بازاری فراهم شده تا برخی با امری غیرقانونی به درآمدهای نامشروع دست پیدا کنند و در مقابل هم عملا بحث فیلترینگ بی‌اثر شده است. او با اشاره به اینکه در فضای کنونی به‌گونه‌ای جلوه داده شده که این یک ضرورت است تا رضایت مردم جلب شود، می‌گوید: «شاید در برخی خدمات محدودیت‌هایی هم ایجاد شود که آن را هم می‌شود با برنامه‌ریزی مناسب درست کرد.» جاویدنیا ادامه می‌دهد: «شبکه ملی اطلاعات باید شکل بگیرد و در کنار آن هم نرم‌افزارهای داخلی با توانایی فنی که در کشور وجود دارند ارائه خدمات داشته باشند، البته وظیفه دولت‌هاست که قبل از همه اینها اینترنت ارزان، پرسرعت را در اختیار شهروندان قرار بدهند.»
این جامعه‌شناس بیان می‌کند: «این زیرساخت‌ها مهیا نشده‌اند، بنابراین تولید محتواها در بستر آلوده‌ای که وجود دارد سبب شده به نتیجه دلخواه نرسیم.» او با اشاره به اینکه ما اصطلاحی داریم تحت‌عنوان فیلترینگ حبابی، اظهار می‌کند: «در این فیلترینگ مطلب به‌گونه‌ای فیلتر می‌شود که فرد منتشرکننده تصور می‌کند، مطلبش میلیون‌ها بازدید داشته اما در واقعیت اینگونه نیست و فضایی که محتوا منتشر شده تنها برای حفظ مخاطب چنین القایی به فرد می‌دهد، البته سیاست مدیران این فضاها که فرهنگ ما را قبول ندارند و در عین حال دشمنی هم با فضای کشورمان دارند این است که با هدف حفظ مخاطبان خود، بخشی از محتواهای ما و 90درصد محتوای ناسالم خودشان را به روان شهروندان تزریق می‌کنند.
تضعیف خانواده یکی از پیامدهای تغییرات فرهنگی است
تغییرات فرهنگی در هر جامعه‌ای می‌تواند آسیب‌های متعددی به جا بگذارد. در گام نخست تغییرات فرهنگی می‌تواند باعث فراموشی یا نادیده گرفتن ارزش‌ها و سنت‌های فرهنگی شود. البته این تغییرات، ممکن است موجب ایجاد تنش بین‌نسل‌ها یا گروه‌های مختلف اجتماعی هم شود. هرچند برخی تغییرات فرهنگی ممکن است به نفع گروه‌های خاصی باشد و به نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی دامن بزند. تضعیف خانواده یکی از پیامدهای تغییرات فرهنگی است. در این تغییرات ساختار خانواده و نقش‌های سنتی آن آسیب می‌بیند در نتیجه منجر به تضعیف روابط خانوادگی و افزایش مشکلات اجتماعی می‌شود. البته مواجهه با تغییرات فرهنگی می‌تواند منجر به احساس بی‌هویتی، اضطراب و افسردگی در افراد یک جامعه شود. این در حالی است که تغییرات فرهنگی می‌تواند منجر به تغییر در نگرش‌ها نسبت به مسائل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی هم شود. در چنین شرایطی بروز اختلافات دور از ذهن نیست. البته تغییرات فرهنگی می‌تواند به ناپدید شدن زبان‌ها و ادبیات محلی هم منجر شود و غنای فرهنگی را کاهش دهد. کاهش مشارکت‌های اجتماعی هم یکی دیگر از آسیب‌های تغییرات فرهنگی است. درواقع در مواردی تغییرات فرهنگی می‌تواند به کاهش مشارکت مردم در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی منجر شود.
