چالش تحریم‌ها و آینده مبهم بندر چابهار


گروه صنعت و تجارت:مسعود پزشکیان که به دعوت رئیس جمهور روسیه برای شرکت در شانزدهمین اجلاس سران گروه بریکس به کازان سفر کرده بود، در حاشیه نشست بریکس با نارندرا مودی نخست وزیر هند دیدار و گفتگو کرد که یکی از محورها مورد گفتگو مسئله «بندر چابهار» بود. پزشکیان با بیان اینکه جمهوری اسلامی ایران علاقمند و آماده توسعه روابط با هند است، اظهار داشت: عضویت ایران و هند در بریکس زمینه مناسبی برای تقویت بیش از پیش روابط و همکاری‌های دو کشور در راستای تامین منافع متقابل است. امیدواریم در همین راستا در اجرای توافقات فیمابین به خصوص در زمینه توسعه بندر چابهار تسریع شود. اردیبهشت‌ماه سال جاری بود که ایران و هند یک قرارداد 10 ساله برای تجهیز و بهره‌برداری از پایانه‌های کانتینری و کالاهای عمومی بندر شهید بهشتی چابهار در راستای توسعه این بندر با سرمایه‌گذاری هند، امضا کردند. براساس این توافق امضا شده، هند به منظور تجهیز و توسعه بندر چابهار،‌ «۱۲۰ میلیون دلار در تأمین تجهیزات راهبردی بندر و همچنین بیش از ۲۵۰ میلیون دلار در زیر ساخت‌های حمل‌ونقلی» آن سرمایه‌گذاری خواهد کرد. بر اساس این توافق طرف هندی (شرکت IPGL) با سرمایه‌گذاری 370 میلیون دلاری به توسعه بندر چابهار خواهد پرداخت و طرفین متعهد به ایفای تعهدات خود در تسهیل ترانزیت در مسیر کریدور شمال_ جنوب بوده و به توسعه خطوط کشتیرانی بین بنادر دو کشور و جذب بارهای ترانزیتی کانتینری اقدام خواهند کرد. سال 98 بود که برخی از رسانه‌ها از معافیت بندر چابهار از تحریم‌های آمریکا خبر دادند. رسانه‌های داخلی به نقل از روزنامه ایندیا تایمز نوشتند که یک مقام وزارت امورخارجه آمریکا گفته است که کاخ سفید معافیت‌هایی را برای هند از تحریم‌های بندر چابهار در ایران در نظر گرفته و آمریکا یک معافیت به هند در پروژه توسعه بندر چابهار اعطا کرده‌ که اجازه کشیدن خط راه آهن به منظور صادرات فرآورده های نفتی تصفیه شده به افغانستان را می دهد. بنابر ادعای این مقام آمریکایی، واشنگتن به هند اعلام کرده است تا زمانی که سپاه پاسداران ایران و نهادهای وابسته به آن در این پروژه مشارکت نداشته باشند، معافیت دهلی از تحریم‌ها را تمدید خواهد کرد. اما یک روز پس از امضاء قرارداد ایران و هند بود که آمریکا هشدار داد همه نهادهایی که در معاملات تجاری با ایران شرکت می کنند با «خطر احتمالی تحریم ها» روبرو هستند.
این هشدار در جایی اهمیت پیدا می‌کند که پس از توافق برجام در سال ۱۳۹۴، توسعه‌‌ این بندر به کشور هند سپرده شد که در راستای آن این کشور ساخت اسکله و تجهیز آن به جرثقیل‌‌های موردنیاز، کار در این بندر را آغاز کرد و حتی قراردادی بین ایران و هند برای ساخت خط آهن بین چابهار و زاهدان امضا شد، اما این اقدامات از سوی هند در مراحل ابتدایی متوقف شد و در سال 97 با آغاز تحریم‌های حداکثری و خروج آمریکا از برجام حضور هندی‌ها در چابهار کاملا متوقف شد.
فرشید فرحناکیان، عضو هیات‏‏‌مدیره کانون وکلای مرکز در یادداشتی نوشته در توضیح معافیت بندر چابهار از تحریم‌های آمریکا گفته است: توضیح آن‌‌که «استثنای تحریمی» (Exception) یک اقدام موردی و غیر‌ساختاریافته بوده که تحریم‌‌کننده در شرایطی خاص، آن را به‌‌عنوان ابزاری برای مدیریت قانون تحریمی خود به کار می‌‌برد. استثنای تحریمی جایگاه حقوقی خاصی نداشته و در هر زمان و متناسب با خواسته‌‌ تحریم‌‌کننده، قابل لغو شدن است. «معافیت تحریمی» (Exemption) اما یک ترتیب قانونی و امکانی تعبیه‌‌شده در خود قانون تحریمی است که برخی موارد را از شمول تحریم معاف می‌کند.
معافیت تحریمی برخلاف استثنای تحریمی، قابل‌‌تغییر به‌‌صورت سلیقه‌‌ای نیست و تغییر در آن به معنی تغییر در متن قانون بوده و کنگره می‌تواند دراین‌باره ورود کند و متعرض دولت و وزارت خزانه‌‌داری شود. آنچه آمریکا در این ماجرا برای هند در نظر گرفته، یک استثنای تحریمی است و نه یک معافیت تحریمی. به طورکلی، پیش از قرادادی که اوایل سال جاری منعقد شد، سرمایه گذاران و شرکت‎های حمل‌ونقل هندی تمایلی به سرمایه‌گذاری در بندر چابهار نداشتند زیرا هند عمدتا از توافقات کوتاه مدت برای عملیات بندری استفاده می‌کرد اما با این قرارداد می‌توان امید داشت اعتماد سرمایه‌گذاران بازگشته باشد.



اما این سرمایه‌گذاری چه اهمیتی برای تجارت هند دارد؟
چندی پیش شرکت خدمات مالی و بانکداری آی‌دی‌بی‌آی بنک هند در گزارشی اعلام کرد، هند در مسیر به دست آوردن یک تریلیون دلار تولید ناخالص داخلی (GDP) در هر 18 ماه طی شش سال آینده قرار دارد. با این شتاب، این کشور تا سال 2032 به یک اقتصاد 10 تریلیون دلاری تبدیل خواهد شد. هند برای دستیابی به این هدف باید روی رشد و توسعه صادرات خود تمرکز کند از همین رو بندر چابهار برای رسیدن به این هدف نقش مهمی دارد. احیای بندر چابهار به تحکیم پروژه‌های ارتباطی مانند کریدور بین‌المللی حمل‌ و نقل شمال جنوب (INSTC) کمک می‌کند مهمتر از همه، اینکه احیای جایگاه چابهار و دو مسیر به آسیای مرکزی و قفقاز، به هند این امکان را می‌دهد که بر موانع جغرافیایی سنتی ایجاد شده در تقویت دسترسی دهلی نو به آسیای مرکزی و اوراسیا غلبه کند. در واقع هند در نظر دارد بندر چابهار را به یک مرکز ترانزیتی تحت کریدور بین‌المللی حمل و نقل شمال-جنوب (INSTC) برای دسترسی به کشورهای CIS تبدیل کند.
این قرارداد می‌تواند کمک شایانی به توسعه شاخه شرقی کریدور شمال-جنوب کرده و مسیر تجاری جدیدی را برای تجار منطقه ایجاد کند و همچنین بخش مهمی از ترانزیت دریایی کشور را به سمت چابهار سوق دهد و در نتیجه، می‌توان انتظار داشت که بخش ترانزیت در کشور با رشدی مطلوب همراه شود. سارباناندا سونوال وزیر بنادر و کشتیرانی هند پس از آیین امضای قرارداد تجهیز و بهره‌برداری از پایانه‌های کانتینری و کالای عمومی بندر شهید بهشتی چابهار با جمهوری هند در نشستی خبری عنوان کرده بود که این یک لحظه‌ای تاریخی است و می‌توانیم با اجرای این قرارداد، هدف نخست‌وزیر هند مبنی بر توسعه اتصالات منطقه‌ای را محقق کنیم؛ چرا که باور داریم که بندر چابهار نه تنها موجب توسعه تجارت برای دو کشور خواهد شد بلکه می‌تواند، تجارت منطقه را متحول کند و منافعی برای همه کشورهای منطقه به همراه داشته باشد.