روزنامه ابتکار
1396/05/12
« ابتکار» جدیدترین تحولات در روابط میان ایران و عربستان را بررسی می کند دیپلمات‌‌ها در انتظار چراغ سبز تهران و ریاض
روابط ایران و عربستان طی سال‌های اخیر بنا بر عواملی که عمدتاً از چالش‌های منطقه‌ای سربرآورده، دچار چالش‌های بی سابقه‌ای شده است. این سردی روابط که از اواسط دولت نهم و دهم کلید خورد، رفته رفته با پیچیده‌تر شدن معادلات میان این دو قدرت خاورمیانه به سمت تنش و پس از آن وارد مرحله‌ای بحرانی شد.این امر پس از به نتیجه رسیدن مذاکرات هسته‌ای میان ایران و گروه 1+5، حادثه دلخراش منا که منجر به شهادت شماری زیادی از زائران ایرانی بیت‌الله الحرام شد و پیوند خوردن آن به واقعه بهت آور حمله به سفارت و کنسول‌گری عربستان در تهران و مشهد سبب شد تا تقریباً در طول دو سال گذشته هر روز شاهد جدال علنی میان مقامات ایران و سعودی باشیم؛ به طوری که هر یک از طرفین دیگری را مسبب تیره‌شدن روابط و همچنین بحران‌های موجود در منطقه می‌دانند.
طرف ایرانی معتقد است که تحرکات عربستان سبب به آشوب کشیده شدن منطقه از سوریه تا یمن است. حتی آنها متهم به دست داشتن در حملات تروریستی تهران در اردیبهشت ماه سال جاری هستند. مقامات کشورمان استدلال می‌کنند که پیش از این حملات محمد بن سلمان ولیعهد جدید عربستان گفته بود که درگیری‌ها را به ایران می‌کشانیم. ایران معتقد است که عربستان به واسطه کارنامه سیاه حمایت از تروریسم و نقش شهروندان این کشور در حملات تروریستی یازده سپتامبر نشان داده که از ابزار تروریسم برای پیشبرد مقاصد خود غافل نیست.
از سوی دیگر سعودیها ضمن همداستانی با آمریکا، شعار حمایت ایران از تروریسم را سر داده و معتقدند که ایران ضمن دخالت در امور کشورهای عربی، در مساله سوریه، یمن و عراق باعث بروز بحران و ناآرامی شده است.
دو عامل اثرگذار در تیره‌گی روابط
برای بررسی تنش در روابط میان تهران و ریاض که به بنا به اعتقاد بسیاری از تحلیل‌گران تبدیل به نوعی جنگ نیابتی در منطقه خاورمیانه شده، عوامل مختلفی دخلیل هستند. به طور کلی در علوم سیاسی و روابط بین الملل به واسطه گستردگی فضای تحلیل و همچنین عدم اجماع‌نظر بر نظریه‌های مختلف از سوی نحله‌های گوناگون، بررسی یک پدیده سیاسی و یا حتی اجتماعی نمی‌تواند در قالب یک چارچوب نظری واحد مورد بررسی و تحلیل قرار بگیرد. همانطور که اشاره شد به واسطه گستردگی عوامل دخلیل در شکل گیری یک جریان سیاسی، اشاره به یک عامل کارکرد نداشته و باید عوامل و متغیرهای مختلفی را مورد بحث و بررسی قرار داد. در این میان شاید برخی متغیرها از سایرین تاثیرگذارتر باشند، ولی این دلیلی بر بی اعتنایی به عوامل جانبی نخواهد بود.
با این توضیحات می‌توان به دو عامل مهم از متغیرهای فراوان دخیل در بروز تنش میان روابط ایران و عربستان اشاره کرد. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و پایان یافتن جنگ سرد، نظم دو قطبی حاکم بر نظام بین الملل جای خود را به یک نظم سلسله مراتبی با قدرت هژمون آمریکا داد. در این راستا با اضافه شدن تعداد زیادی از متحدین شوروی به بلوک غرب، ادامه رویکرد سابق برای ایالات متحده بسیار هزینه زا بود. در این راستا آمریکاییها استراتژی بازیگری قدرتهای متوسط را برای کاهش از هزینه‌‌های حمایت از متحدان خود در دستور کار قرار دادند. این استراتژی گویای این مساله است که بازیگران تاثیرگذار در هر منطقه توان ارائه و پیشبرد راهبردهای خود را در سطوح خرد و میانی داشته باشند.
در همین رابطه عربستان به عنوان قدرت متوسط بین المللی از نظر آمریکا، قدرت مانور بیشتری در منطقه خاورمیانه پیدا کرد و همین امر موجب تعارض منافع میان ایران و عربستان به عنوان دو قدرت مهم منطقه‌ای شد. این امر با پیوند خوردن به حوادث یازده سپتامبر و حمله آمریکا به عراق و افغانستان و همچنین تغییر ماهیت در نظم بین المللی که از نظم تک قطبی به سوی چند تک قطبی سوق پیدا کرده است، موجب تشدید این تعارض منافع و رویارویی علنی میان دو تهران و ریاض شد.
از سوی دیگر با توجه به نکته بالا، به ثمر نشستن توافق هسته‌ای میان ایران و شش قدرت بین المللی باعث آزادسازی ظرفیت استراتژیک ایران شده و خروج ایران از انزوای
بین المللی دست بازتری را برای پیشبرد دیپلماسی منطقه ای و بین المللی پیش روی کشورمان قرار داد. شکست دیوار سخت ایران‌هراسی که تا پیش از این ظرفیت‌های کشور را به محاق برده بود باعث وحشت سعودیها شد، زیرا آنها در دوران اوباما با سرخوردگی‌های شدیدی از سوی متحد استراتژیک خود روبرو شده و سیاست عبور غرب از انرژی‌های فسیلی سبب ساز اتخاذ یک استراتژی تهاجمی از سوی سعودیها شد.
اقدامات عربستان در برابر ایران
برای جلوگیری از اطاله کلام، به اقدامات عربستان در مقابل ایران در حین و پس از توافق هسته‌ای نگاهی خواهیم داشت. در بحبوحه مذاکرات هسته‌ای در تیرماه 94 که قرار بود مذاکرات به نتیجه برسد، ناگهان هواپیمای حامل سعود الفیصل وزیر خارجه سابق عربستان به وین رفت و ملاقات شاهزاده سعودی با جان کری همتای آمریکایی خود ساعت‌ها به طول انجامید. پس از این دیدار اعلام توافق چند روز به تعویق افتاد و دوباره بحث‌های کارشناسی بر سر مسائل ریز توافق ادامه پیدا کرد.
سال گذشته این علت این امر را از یک منبع آگاه سوال کردم. او گفت: تا آنجا که اطلاع دارم، سعود الفیصل به وین آمده بود تا به جان کری بگوید توافق را یکسال و نیم به تعویق بیندازد. او به آمریکاییها التماس کرده بود که اگر این اتفاق صورت بگیرد، ایران به سمت فروپاشی خواهد رفت.
در همین رابطه سید عباس عراقچی معاون حقوقی و بین المللی وزارت خارجه کشورمان نیز طی نشستی در خانه اندیشمندان علوم انسانی اذعان داشت که سعودیها برای هر یک از سناتورهای آمریکایی 3 میلیون دلار در نظر گرفته بودند تا آنها از به نتیجه رسیدن برجام جلوگیری کنند. همین دو نکته کافیست تا بدانیم آنها تا چه میزان از برجام وحشت داشته و به چه دلیل است که این چنین سیاست تهاجمی را بر علیه ایران سازمان‌دهی کرده‌اند.
تازه ترین شیطنت سعودیها یا نشانههای آب شدن یخ روابط؟
طی روزهای گذشته اخباری منتشر شد که به نوعی تعجب برانگیز بود. مقتدی صدر رهبر جریان صدر عراق به عربستان سفر کرد و مورد استقبال گرم مقامات عربستان قرار گرفت. او به عنوان یک روحانی شیعه چندی در ایران زندگی کرده و سالها مورد حمایت قرار داشت. هر چند مقتدی صدر طی سال‌های اخیر از یک ستیزه جو در مقابل آمریکایی ها به سمت رهبری سیاسی حرکت کرده و مواضعی گاه متضاد با ایران به خصوص در بحران سوریه و لزوم منحل شدن حشد الشعبی پس از نابودی داعش در عراق اتخاذ کرده، اما سفر وی به عربستان باعث تعجب تحلیل‌گران شد.
در همین راستا عمار حکیم نیز بلافاصله پس از استعفا از ریاست مجلس اعلای عراق راهی عربستان شد. حکیم هفته گذشته در اقدامی غیر منتظره از مجلس اعلای عراق که جریانی نزدیک به ایران است استعفا داده و قصد دارد حزب مستقل خود را تاسیس کند. هر چند روز گذشته محمدباقر حکیم مسئول کارگروه مطالعات عراق در مرکز حقوق بشر جمهوری اسلامی ایران طی گفت و گو با آنا علت استعفای عمار حکیم را برخی اختلاف‌نظرهای داخلی و لزوم جوان‌گرایی در مجلس اعلای عراق عنوان کرده بود، اما در این میان هستند تحلیل‌گرانی که معتقدند این سفرها نشانه‌هایی از یارگیری سعودیها از جریان‌های حامی ایران است. آنها معتقدند که عراق از دو سال پیش تاکنون قصد دارد با ایفای نقشی مستقل در منطقه، بحران‌های داخلی خود را مدیریت کنند. در همین رابطه سال 2016 سعودیها پس از 25 سال سفارت خود در بغداد را بازگشایی کرده و با سفرهایی که میان مقامات دو کشور صورت گرفت، بارقه‌هایی از روابط نزدیک میان دو کشور مشاهده شده است.
این امر وجهی دیگر نیز دارد. برخی دیگر از تحلیل گران معتقدند که سفر این دو روحانی شیعه به عربستان لزوماً به معنای یارگیری از سعودیها تعبیر نمی‌شود، بلکه از این دو را می‌توان در نقش یک میانجی دید. آنها علاوه بر رایزنی در خصوص مسائل داخلی خودشان، توان میانجی‌گری میان تهران و ریاض را نیز دارا هستند. هر چند هستند کشورهایی نظیر عمان که خواهان وساطت برای تنش‌زدایی میان ایران و عربستان هستند اما باید توجه داشت که هر چه میزان و وزن این میانجی برجسته‌تر باشد، علاوه بر نقش پر نفوذ در این مذاکرات، می‌تواند به واسطه امتیازهایی که از طرفین ماجرا مطالبه می‌کند، هزینه‌ها را نیز افزایش دهد. لذا رهبران جریان‌های سیاسی مانند مقتدی صدر و عمار حکیم به واسطه کوچکتر بودن گسترده مطالباتشان می‌توانند چالاک‌تر و با هزینه کمتری به میانجی‌گری بپردازند.
نشانههای امیدوار کننده
در این رابطه جریان دیدار محمدجواد ظریف با عادل الجبیر وزیر خارجه عربستان نیز که در حاشیه نشست فوق العاده سازمان همکاری‌های اسلامی در استانبول ترکیه صورت گرفت، علاوه بر خبرساز بودن آن می‌تواند نمادی برای آغاز تنش زدایی میان ایران و عربستان باشد.
ظریف دیروز در حاشیه آخرین نشست هیات دولت یازدهم در خصوص دیدارش با عادل الجبیر به خبرنگاران توضیح داد: در جلسات بین الملی این اتفاق ها طبیعی است؛ غیر از جایی که مانع رسمی وجود داشته باشد. در چنین جلساتی افرادی که حضور دارند با یکدیگر برخورد دارند، مخصوصا در جلسات بین المللی که تعداد افراد در یک سطح محدود است . شرکت کنندگان با هم در میهمانی غذا هستند. اتفاقی که افتاد در مراسم مهمانی ناهار وزیر خارجه ترکیه بود. من و آقای عادل الجبیر سالهاست که یکدیگر را می شناسیم و با هم
سلام علیک داریم. در این جلسه هم مجددا سلام علیک کردیم. به هرحال ایران اگرچه با بسیاری از سیاست‌های دولت عربستان سعودی مخالفت دارد اما سیاست ما همواره بر این بوده باید با همسایگانمان رابطه خوب داشته باشیم. ما هیچ گاه دنبال نداشتن رابطه با همسایگان نبودیم. کماکان هم سیاست ما این است که رابطه بر اساس احترام متقابل وعاقلانه باشد، در منطقه برای مردم منطقه مزاحمت ایجاد نشود وبرخورد مناسب با آنها صورت بگیرد.
استراتژی دوران جدید
این سخنان وزیر خارجه کشورمان خود نشانگر درک اهمیت همکاری میان کشورهای منطقه برای عبور از بحران فعلی است. خاورمیانه امروز درگیر آتشی است که شعله‌های آن هر روز تعداد بیشتری از مردم منطقه را قربانی می‌کند. بحران در سوریه، عراق و یمن بدون توجه به همکاری‌های منطقه ای دورنمایی بسیار وحشتناک‌تر از این را ترسیم می‌کند.
ورشکستگی دولت‌های منطقه و معضلات عمده اقتصادی و اجتماعی با گره خوردن به مساله تروریسم، جریان‌هایی را به ملت‌های خاورمیانه تحمیل کرده که افق آتی آن ادامه یافتن سالها جنگ و درگیری است.
از میان تمامی راهکارهای ارائه شده برای مدیریت بحران در خاورمیانه، یکی از مهمترین راهبردها همکاری میان قدرتهای منطقه و تصمیم آنها برای خروج از بحران است. امروزه مراودات بین المللی وارد فاز جدیدی شده است که اصل اساسی آن را تعامل میان کشورها رقم می‌زند.
برای برخورد با تنش میان دو کشور باید از دیدگاه‌‌های تقلیل‌گرایانه فردی دوری جست و نگاهی به واقعیت‌های جاری انداخت. هر چند دو کشور نسبت به سیاست‌های اتخاذ شده به خصوص در سال‌های اخیر بدبین و به شدت حساس هستند، اما واقیعت موجود این است که برای پیشبرد منافع کوتاه مدت و یا حتی میان مدت، چه میزان هزینه لازم است؟
تنش در روابط ایران و عربستان علاوه بر هزینه‌زا بودن برای منطقه، برای دو کشور نیز تاکنون به قیمت از دست رفتن منابع قابل توجهی تمام شده است. در اینجاست باید دید آیا این میزان هزینه نسبت به دستاوردهای کوتاه و میان مدت چه میزان صرفه دارد؟ وزیر خارجه کشورمان بارها از لزوم تشکیل یک سازمان همکاری منطقه‌ای صحبت کرده و همواره تاکید داشته که ایران برای مذاکره با عربستان آماده است.
لذا اکنون که تنش زدایی بین المللی میان ایران و جامعه جهانی به واسطه توافق هسته‌ای به ثمر رسیده و افکار عمومی بین المللی نسبت به ایران در سطح مطلوبی قرار دارد، به نظر می‌رسد که گام بعدی باید تلاش برای خروج از انزوای منطقه‌ای ایران باشد.
در قرن حاضر سیر روابط بین الملل به واسطه جریان اطلاعات، شکل گیری فزاینده گروه‌های فروملی و سرعت تحولات بین المللی به گونه‌ای است که شکل دهی، هدایت و به نتیجه رساندن یک راهبرد از سوی یک بازیگر عملاً منتفی است. اکنون دورانی است که واژه معامله از اقتصاد به سیاست آمده و بازی برد- برد را شکل داده است. چیزی می‌دهیم و چیزی می‌گیریم و این استراتژی دوران جدید در نهایت خود را به هر مناسباتی «چه تعامل‌گرا و چه تنش آلود»، تحمیل می‌کند.
سایر اخبار این روزنامه
محمدرضا عارف:
انقلاب اسلامی، انقلابی اصلاح طلبانه بود
«ابتکار» سازوکارهای آینده اصلاح‌طلبان را بررسی کرد
راهبردهای اصلاح طلبی در افق 0041
با وجود موانع مختلف بر سر راه جویندگان گنج هنوز خبر دستگیری آن ها منتشر میشود
نابرده رنج
رضا دهکی
فراموشی برنامه‌های کلان در غبار مهره‌چینی وزرا
« ابتکار» جدیدترین تحولات در روابط میان ایران و عربستان را بررسی می کند
دیپلمات‌‌ها در انتظار چراغ سبز تهران و ریاض
استفاده از چهره های غیر تئاتری و گروه های موسیقی مشهور در تئاتر برای فروش بیشتر چه مضراتی دارد
ابزارهای تامین مالی برخلاف ماهیت‌شان، مانع ورود سرمایه‌گذاران خارجی به کشور شدند
عضو حزب کارگزاران در گفت‌وگو با «ابتکار»:
جریان اصول گرایی آینده روشنی نخواهد داشت
ناطق‌نوری:
امروز گروه مرجع مردم الزاماً روحانیت نیست
چهره های دولت یازدهم از حضور داشتن یا نداشتن در دولت دوازدهم گفتند
قدردانی وزرا از روحانی در آخرین جلسه کابینه
حشمت‌الله فلاحت‌پیشه:
کنار گذاشتن برجام خدمت به آمریکاست
محمدرضا خباز:
اعضای دولت دوازدهم با سکوت خود میدان را برای مخربان باز نکنند
شوراها در چنبره بوروکراسى
