توافق جدید به جای برجام چشمانداز و چالشها
عبدالباسط انصاری
روزنامهنگار حوزه دیپلماسی
پایگاه آمریکایی مشهور آکسیوس به تازگی در گزارشی مدعی شده است مذاکرات هستهای اخیر ایران و اروپا، با درخواست ایران برای یک توافق جدید به جای برجام همراه بوده است. در این مطلب که به قلم «باراک راوید» تحلیلگر مشهور و به .بهانه مواضع اخیر ترامپ درباره ترجیح توافق به جای حمله به تاسیسات هستهای ایران نوشته شده؛ آمده است: «دیپلماتهای اروپایی به آکسیوس گفتند که ایرانیها در گفتوگوها به صراحت اعلام کردند که میخواهند مذاکرات بر سر یک توافق هستهای جدید را از سر بگیرند. توافقی که با توافق 2015(برجام) - که ترامپ در سال 2018 از آن خارج شد - متفاوت است. یک دیپلمات اروپایی به آکسیوس گفت ایرانیها از تروئیکا خواستهاند که این پیام را به واشنگتن برسانند و تاکید داشتند که منتظر طرح یا پیشنهاد آمریکا هستند. پاسخ اروپا این بود که این به ایران بستگی دارد که پیشنهادی را روی میز بگذارد که شامل امتیازات بیشتری در مورد موضوع هسته ای باشد.» به نظر میرسد بحث بر سر یک توافق جدید و متفاوت از برجام، برای حل مسئله هستهای ایران جدیتر از هر زمان دیگری است. پس از اظهارات ماههای اخیر رافائل گروسی مدیرکل آژانس بینالمللی انرژی اتمی درباره امکان رسیدن به یک توافق جدید، اکنون منابع غربی مدعی شدهاند که ایران نیز به دنبال چنین توافقی است. هرچند تاکنون نشانهای از تمایل ایران به جایگزینی یک توافق تازه به جای برجام در داخل دیده نشده است و عمدتا موضع جمهوری اسلامی، احیای برجام و بازگشت همه طرفین به توافق بوده است، اما حتی با فرض حرکت ایران به سمت گزینه توافق جدید و موافقت آمریکا و اروپا با آن، چالشها و موانع اساسی ای در این رابطه وجود دارد که برخی از آنها در ادامه اشاره میشود:
١- درک کلی از توافق تازه در داخل و بر هم زدن یک تصویرسازی غلط. پس از انعقاد برجام و غفلت از مواردی مانند امکان خروج آسان آمریکا از این توافق و محدود شدن گزینههای ایران به سبب ساز و کار رفع اختلاف و مکانیسم ماشه، حرکت دیرهنگام به سمت توسعه برنامه هستهای در دولت دوازدهم، سبب شد تا حدی فرصت برای وادار کردن دولت نخست ترامپ و مخصوصا دولت بایدن به سمت مذاکره جدیتر، از دست برود. با تسریع دولت سیزدهم در توسعه برنامه هستهای، در سپتامبر ٢٠٢٢(شهریور ١۴٠١) جدی ترین مذاکرات از زمان خروج آمریکا از برجام در می ٢٠١٨ صورت گرفت و منجر به انعقاد چارچوبهای کلی ای شد که بعدها از آن به عنوان «سند سپتامبر» یاد میشد.
با ناتمام ماندن دولت سیزدهم، مواضع اولیه عراقچی وزیر امور خارجه در ابتدای دولت چهاردهم، تا حدی نوید افزایش اجماع در داخل بر سر نحوه مواجهه با غرب و بر هم زدن روندهای غلط امتیازدهی یک طرفه در دوره برجام و تعلل پس از خروج آمریکا از توافق را میداد. اما با پیروزی ترامپ، ارسال برخی پالسهای عجولانه از سوی دولت، سبب شکلگیری یک تصویر ضعیف از ایران شد. به نحوی که ترامپ، که در زمان تبلیغات انتخاباتی چندین بار از احتمال کاهش فشار و توافق با ایران سخن گفته بود اکنون توافق را یک گزینه در کنار حمله به تاسیسات هستهای ایران میداند و بیل برنز رئیس سیا نیز از ضعیف شدن موقعیت راهبردی ایران سخن گفته است. به نظر میرسد با این روند و تصویرسازی نابجا از عجله ایران برای توافق، انعقاد توافق جدید در صورت تمایل ایران، نمیتواند نتیجه دلخواه و قابل قبول برای کشور را در پی داشته باشد. درک درست از شرایط، بر هم زدن تصویر مورد اشاره و توقف ارسال پالسهای غلط به ترامپ(نظیر آنچه که ظریف در داووس انجام داد) برای توافق جدید - در صورت اصرار و اجماع داخلی برای انجام چنین توافقی - ضروری است.
٢- پیچیدگیهای حقوقی و دردسر تازه برای کشور. در مورد انعقاد توافق تازه به جای برجام، دو نکته درباره ساختار این توافق محتمل قابل ذکر است: نخست آن که این توافق به نوعی متمم برجام باشد و ذیل برجام و قطعنامه ٢٢٣۱ قرار گیرد. دوم آن که توافق جدید به عنوان یک توافق کامل، جایگزین برجام شود. در هر دو صورت با توجه به تجربه برجام و تفاسیر حقوقی طرف غربی به ضرر ایران، ریسک بسیار زیادی در این رابطه وجود دارد. توافقی که به عنوان متمم برجام و در راستای به سرانجام رساندن آن با هدف عادیسازی پرونده هستهای در پایان بند غروب ١٠ ساله(اکتبر ٢٠٢۵) منعقد شود، ممکن است در روند این مسئله اخلال جدیتری از روند کنونی ایجاد کند چرا که متمم توافقی چون برجام، احتمالا بر حجم تعهدات و گرههای حقوقی اولیهی آن، خواهد افزود. اما در صورت جایگزین شدن یک توافق کامل به جای برجام، مشروط بر رفع ایرادات برجام، و دریافت تضمینهای قطعی تر، برای پایان پرونده ساختگی هستهای، میتواند به نفع ایران باشد. این در صورتی است که تکلیف برجام، مکانیسم ماشه، ۶ قطعنامه شورای امنیت، نظارتهای آژانس و… نیز، پیش از انعقاد چنین توافقی، یا در متن آن صراحتا تعیین شود.