روزنامه اعتماد
1396/07/04
همه‌پرسي شوم
يسرا بخاخسرانجام تلاش‌ها و فشارها و تهديد‌هاي داخلي و بين‌المللي جواب نداد و مسعود بارزاني تصميم خود را براي برگزاري همه‌پرسي عملي كرد. به نظر مي‌رسد رييس منطقه كردستان عراق كه در پرتگاه مرگ سياسي قرار داشت، خود را از اين ورطه نجات داده اما او بدون توجه به نتايج اين اقدام كه با اجماع بين‌المللي مورد مخالفت قرار گرفته به نمايندگي از مردم كردستان مي‌گويد ما تاوان تصميمي كه گرفته‌ايم را پرداخت خواهيم كرد. تهديد‌هاي بين‌المللي به تحريم كردستان روزبه‌روز شديد‌تر مي‌شود و پيش‌بيني آينده سياسي، اقتصادي و امنيتي اين منطقه چندان خوشايند به نظر نمي‌رسد. بارزاني كه حالا همه پل‌هاي پشت سر خود را خراب كرده، بهاي سنگيني را به مردم كردستان تحميل خواهد كرد و به اين ترتيب نه تنها مردم كُرد بلكه اعراب، تركمان‌ها و ايزدي‌ها نيز به آتش جاه‌طلبي سياسي و خانوادگي آل بارزاني مي‌سوزند. همه‌پرسي غيرالزام‌آور جدايي كردستان در شمال عراق روز دوشنبه 25 سپتامبر 2017 ساعت 8 صبح به وقت محلي آغاز شد و ...
سرانجام تلاش‌ها و فشارها و تهديد‌هاي داخلي و بين‌المللي جواب نداد و مسعود بارزاني تصميم خود را براي برگزاري همه‌پرسي عملي كرد. به نظر مي‌رسد رييس منطقه كردستان عراق كه در پرتگاه مرگ سياسي قرار داشت، خود را از اين ورطه نجات داده اما او بدون توجه به نتايج اين اقدام كه با اجماع بين‌المللي مورد مخالفت قرار گرفته به نمايندگي از مردم كردستان مي‌گويد ما تاوان تصميمي كه گرفته‌ايم را پرداخت خواهيم كرد. تهديد‌هاي بين‌المللي به تحريم كردستان روزبه‌روز شديد‌تر مي‌شود و پيش‌بيني آينده سياسي، اقتصادي و امنيتي اين منطقه چندان خوشايند به نظر نمي‌رسد. بارزاني كه حالا همه پل‌هاي پشت سر خود را خراب كرده، بهاي سنگيني را به مردم كردستان تحميل خواهد كرد و به اين ترتيب نه تنها مردم كُرد بلكه اعراب، تركمان‌ها و ايزدي‌ها نيز به آتش جاه‌طلبي سياسي و خانوادگي آل بارزاني مي‌سوزند. همه‌پرسي غيرالزام‌آور جدايي كردستان در شمال عراق روز دوشنبه 25 سپتامبر 2017 ساعت 8 صبح به وقت محلي آغاز شد و در ساعت 19 به وقت محلي به پايان رسيد. شمارش آرا به محض پايان راي‌گيري آغاز شد و نتايج اين همه‌پرسي 72 ساعت بعد از پايان راي‌گيري اعلام مي‌شود و احتمالا نتيجه آن راي آري مردم كردستان با جدايي اين منطقه از خاك عراق خواهد بود. نتيجه اين همه‌پرسي به مسعود بارزاني، رييس منطقه كردستان عراق اختياراتي مي‌دهد تا بر اساس آن براي اعلام استقلال وارد رايزني با كشورهاي مجاور عراق و دولت مركزي اين كشور شود. ايران، تركيه و سوريه سه كشوري هستند كه بارزاني بايد براي جلب رضايت آنها به منظور اعلام دولت موسوم به دولت كردستان وارد مذاكره شود. وي در نشست خبري كه شب پيش از همه‌پرسي برگزار شده بود تاكيد كرد كه اربيل دست دوستي خود را به سوي اين كشورها دراز كرده و يادآور شد كه مذاكره براي جدايي از عراق ممكن است يك تا دو سال به طول بينجامد. اين همه‌پرسي در مناطق مورد مناقشه ميان اربيل و بغداد از جمله استان سرشار از ثروت نفت كركوك كه داراي تنوع قوميتي هم هست برگزار شد. كميته برگزاري همه‌پرسي اعلام كرد كه حدود 6/5 ميليون نفر حق مشاركت در اين همه‌پرسي را در منطقه كردستان و مناطقي كه در كنترل نيروهاي نظامي وابسته به اين منطقه است، داشته‌اند. بغداد شديدا با برگزاري همه‌پرسي در استان كركوك كه تحت سلطه اتحاديه ميهني كردستان و نيروهاي امنيتي اين حزب يعني نيروهاي آسايش است، مخالفت كرده بود و دولت مركزي عراق از كردستان خواست تا كنترل همه فرودگاه‌ها و گذرگاه‌هاي مرزي را به دولت مركزي تحويل دهد. حيدر العبادي، نخست‌وزير عراق با صدور بيانيه‌اي اعلام كرد كه دولت بغداد از كشورهاي مجاور عراق خواسته تجارت نفت با منطقه كردستان را متوقف كنند و همكاري در زمينه فرودگاه‌ها و مرزها فقط از طريق دولت بغداد صورت بگيرد.
اردوغان: شبانه مي‌آييم
تركيه همسايه شمالي عراق كه بيشترين حجم تبادل تجاري با منطقه كردستان را دارد و اصلي‌ترين مسير اربيل براي تعامل اقتصادي و امنيتي به شمار مي‌رود از مخالفان سرسخت تحولات اخير منطقه كردستان است. هر اقدامي كه بعد از برگزاري همه‌پرسي به جدايي منطقه كردستان از عراق يا تحريك كُردهاي تركيه براي قدم گذاشتن در مسير مشابهي منجر شود بدون شك با واكنش سخت آنكارا مواجه خواهد شد. تركيه كه پيش از اين بدون توجه به درخواست‌هاي مكرر بغداد نيروهاي خود را در شمال عراق مستقر كرده است و دست به انجام عمليات نظامي در شمال عراق هم زده، از تكرار اين اقدامات خود ابايي ندارد. وزارت خارجه اين كشور با صدور بيانيه‌اي اعلام كرد كه نتيج همه‌پرسي از ديد آنكارا باطل است و اگر اين مساله براي امنيت ملي تركيه خطرساز شود تركيه از اقدام نظامي در اين خصوص ترسي ندارد. تركيه همچنين از شهروندان خود كه در منطقه كردستان حضور دارند خواسته تا در اسرع وقت اين منطقه را ترك كنند و يادآور شد كه دولت منطقه كردستان عراق امنيت، صلح و ثبات عراق و منطقه را به خطر مي‌اندازد.
رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه هم كه در طول چند روز گذشته مواضع تندي عليه منطقه كردستان عراق داشته در جديدترين موضع‌گيري خود تاكيد كرد كه اين همه‌پرسي هر نتيجه‌اي داشته باشد، باطل و غيرقانوني است و پيامدهاي اقتصادي و نظامي براي اين منطقه به همراه خواهد داشت. وي تاكيد كرد كه گذرگاه مرزي «الخابور» در مرز تركيه و عراق كه اصلي‌تريم گذرگاه مناطق كُردنشين اين كشور به ديگر مناطق جهان به شمار مي‌رود در حال حاضر باز است اما ممكن است در آينده به صورت كامل بسته شود. روزنامه ديلي صباح گزارش داد كه تركيه ممكن است روند صادرات نفت منطقه كردستان را متوقف كند و افزود: آن وقت مي‌بينم كه منطقه كردستان نفت خود را به چه كسي مي‌فروشد. اردوغان در اشاره به خط لوله انتقال نفت عراق از كركوك به جيهان، گفته كه ما كنترل شيرخط لوله انتقال نفت منطقه كردستان را در دست داريم. وي همچنين هشدار داده كه اگر لازم شد عليه منطقه كردستان اقدام نظامي هم صورت مي‌گيرد و افزود: همانگونه كه شهرهاي جرابلس، الراعي، و الباب را در سوريه از چنگ داعش خارج كرديم اگر ضروريت ايجاب كند در اتخاذ تصميم مشابه در عراق درنگ نخواهيم كرد و شبانه و بدون هيچ هشداري به آنجا مي‌رويم. مولود چاووش اوغلو، وزير خارجه تركيه هم تاكيد كرد در صورتي كه تركمان‌هاي عراقي مورد هدف قرار بگيرند تركيه فورا دست به اقدام نظامي در شمال عراق خواهد زد و در گفت‌وگويي تلويزيوني گفت كه طرف اصلي و اساسي كه تركيه از اين به بعد در خصوص پيامدهاي همه‌پرسي كردستان با آن مذاكره خواهد كرد، دولت عراق خواهد بود. سازمان ملل نيز نسبت به نتايج احتمالي همه‌پرسي هشدار داده است و اعلام كرده كه اين اقدام به بي‌ثبات كردن منطقه منجر خواهد شد. شوراي امنيت سازمان ملل نيز پيش‌تر تاكيد كرده بود كه همه‌پرسي غيرالزام آور كُردها ثبات منطقه را به خطر مي‌اندازد و تلاش‌ها براي مقابله با داعش و بازگشت آوارگان عراقي به شهرهاي‌شان را با چالش مواجه مي‌كند.
اعلام جنگ عليه وحدت عراق
نوري المالكي، معاون اول رييس‌جمهور عراق كه پيش از اين نيز با همه‌پرسي مخالفت كرده بود روز دوشنبه نيز تاكيد كرد كه اقدام منطقه كردستان در برگزاري همه‌پرسي نوعي اعلام جنگ عليه وحدت مردم عراق است. مالكي در تجمع اعتراضي مردم به همه‌پرسي كردستان عراق كه در بغداد برگزار شده بود اعلام كرد كه همه بر غيرقانوني بودن همه‌پرسي كردستان پافشاري مي‌كنند اما كاملا واضح و روشن است كه اين اقدام وحدت كشور را هدف قرار داده است و مي‌تواند پيامدهاي خطرناكي براي آينده عراق به طور كلي و آينده كردستان به صورت مشخص داشته باشد. وي از دولت بغداد خواست تا همه تدابير لازم براي پايان دادن به اقدامات غيرقانوني منطقه كردستان را اتخاذ كند و گفت به جاي مذاكره با صاحبان همه‌پرسي بايد همه آنها را تحريم كرد. وي همچنين حاميان همه‌پرسي كردستان را مسوول هرگونه بحران و درگيري كه احتمال دارد در آينده صورت بگيرد، دانست و گفت: از اتفاقاتي كه افتاده خوشحال نيستيم، مسووليت عواقب اين اقدامات را بر دوش منطقه كردستان و رييس آن مي‌دانيم كه دوره رياستش بر اين منطقه به پايان رسيده است. وي همچنين از كشورهاي مجاور عراق كه مواضع قاطع و روشني در خصوص همه‌پرسي داشته‌اند خواست تا روابط سياسي، اقتصادي و امنيتي خود را با منطقه كردستان قطع كرده و با اين منطقه هيچ‌گونه همكاري نداشته باشند. حنان الفتلاوي، نماينده پارلمان عراق نيز با صدور بيانيه‌اي از دولت اين كشور خواست تا قانون را در بخشي از كشور كه عصيان كرده است، اجرا كند. الفتلاوي گفت: بعد از اينكه ديكتاتور بارزاني بدون توجه به همه هشدارهاي عاقلانه، همه‌پرسي شوم خود را برگزار كرد ضرورت ايجاب مي‌كند كه دولت عراق قانون را در بخش عصيان كرده كشور اجرا كند. الفتلاوي از دولت عراق خواسته تمام گذرگاه‌هاي منطقه كردستان با استان‌هاي مجاور آن را مسدود و ممنوعيت انتقال و خروج هرنوع كالايي به منطقه كردستان و از اين منطقه را اجرا كند. وي همچنين يادآور شد كه دولت عراق بايد همه كارمندان، مسوولان ارشد و سفراي كُرد را از كار بركنار كرده و اين اقدام پيش از همه بايد در خصوص فواد معصوم، رييس‌جمهور عراق صورت بگيرد.
اين نماينده پارلمان عراق خواستار اعمال تحريم همه‌جانبه عليه منطقه كردستان شده و گفته دولت بايد بودجه مالي كردستان از جمله بودجه انرژي را قطع كند و از صدور گذرنامه براي ساكنان منطقه كردستان خودداري كند، زبان كردي را از اسناد دولتي حذف كند. حريم هوايي عراق را به روي پروازهايي كه به مقصد كردستان صورت مي‌گيرد ببندد و تمام افسران و خلبان‌هاي كُرد را از ارتش عراق اخراج كند زيرا آنها خطري براي امنيت ملي عراق به شمار مي‌روند.
تلاش براي عزل فواد معصوم
پارلمان عراق هم كه روز دوشنبه و همزمان با برگزاري همه‌پرسي تشكيل جلسه داده بود حيدر العبادي، نخست‌وزير عراق و فرمانده كل نيروهاي مسلح اين كشور را ملزم كرد تا نيروهاي امنيتي مركزي را در همه مناطق مورد مناقشه مستقر كند. اين نيروها تا پيش از سال 2014 در مناطق مورد مناقشه حضور داشتند. بر اساس اين خبر پارلمان عراق همچنين از دولت خواسته عليه همه كارمندان دولت مركزي كه در همه‌پرسي كردستان شركت كرده‌اند اقدام قانوني صورت بگيرد و فعاليت همه شركت‌هايي كه در مناطق مورد مناقشه حضور دارند به ويژه شركت‌هاي نفتي به حالت تعليق در‌آيد. در حالي كه انتشار پيام ويديويي دختر فواد معصوم، رييس‌جمهور عراق و حمايت او از برگزاري همه‌پرسي كردستان، خشم كاربران عراقي را در فضاي مجازي برانگيخت و هشتگي با عنوان بركناري معصوم در فضاي مجازي به راه افتاد، نمايندگان پارلمان در بخشي از طرح خود همچنين خواستار عزل فواد معصوم از رياست‌جمهوري عراق شدند. پيش از اين هم سكوت او در خصوص همه‌پرسي با واكنش تند مسوولان و افكار عمومي عراقي مواجه شده بود. حاكم الزاملي، رييس كميته امنيتي پارلمان عراق بيانيه پارلمان خطاب به دولت را قرائت كرده و در آن از بغداد خواسته شده همه گذرگاه‌هاي مرزي و داخلي در اطراف منطقه كردستان عراق مسدود شود. اين در حالي است كه حيدرالعبادي، نخست‌وزير عراق از نهادهاي نظامي خواسته تا امنيت شهروندان عراق در مناطق مورد مناقشه را حفظ كنند. پيش‌تر حزب الحل اعلام كرده بود كه مسووليت جان شهروندان عرب عراقي در مناطق مورد مناقشه بر عهده نخست‌وزير اين كشور است و تاكيد كرده بود كه نيروهاي پيشمرگه در استان كركوك و برخي شهرهاي نينوا، ديالي و صلاح‌الدين شهروندان عرب را به زور سلاح وادار مي‌كنند تا در همه‌پرسي كردستان شركت كرده و به سود جدايي از عراق راي دهند. سازمان ديدبان حقوق بشر عراق اعلام كرد كه مسوولان منطقه كردستان عراق خانواده‌هاي آواره عراقي در استان كركوك را تحت فشار قرار داده تا در همه‌پرسي شركت كنند. اين سازمان اعلام كرد كه نيروهاي آسايش، شاخه نظامي اتحاديه ميهني كردستان از خانواده‌هاي آواره عراقي كه با شركت در همه‌پرسي مخالفت كرده‌اند خواسته تا استان كركوك را ترك كنند. بر اساس اين خبر فشارهاي زيادي به آوارگان عراقي در كركوك وارد شده است و در طول دو روز گذشته دست كم 250 خانواده عراقي كه مخالف مشاركت در همه‌پرسي بوده‌اند از اين استان خارج شده‌اند.
دعوت مقتدي صدر در مقابل تجزيه عراق
مقتدي صدر، رهبر جريان صدر روز دوشنبه با صدور بيانيه‌اي از دولت عراق خواست تا همه گذرگاه‌هاي زميني و هوايي به روي كردستان بسته شود و تاكيد كرد بايد نيروهاي مسلح در حالت آماده‌باش باشند. وي تاكيد كرد: ممكن است برادران كُرد ما فكر كنند تحقق آرزوي آنها براي تاسيس دولت كُرد فوايد زيادي براي آنها داشته باشد. با وجود اينكه به آرزوهاي آنها احترام مي‌گذاريم اما بايد بدانند كه هميشه آرزوها برآورده نمي‌شود و قرار نيست تا آرزوهاي آنها به قيمت منافع ديگران محقق شود. مقتدي صدر گفت: آرزوها و آمالي كه به دور از دانايي و تعقل عملي مي‌شود، مي‌تواند صاحبان خود را به نابودي بكشاند به همين دليل از مبدأ تلاش براي آشتي ملي و حفظ وحدت عراق از همه علما و روحانيون شيعه و سني مي‌خواهم كه در نشستي گسترده فتواهايي در مقابل تجزيه عراق صادر كنند. رهبر جريان صدر از همه جريان‌هاي سني و شيعه عراقي هم دعوت كرده در نشستي فوري مشاركت داشته باشند و از جريان‌هاي كُرد معارض جدايي از عراق هم خواست در اين نشست حضور پيدا كنند. مقتدي صدر خواستار همكاري كشورهاي اسلامي، عربي و نهادها و سازمان‌هاي بين‌المللي در خصوص اين مساله شد و گفت بايد در شرايطي كه عراق با بحران جديدي دست و پنجه نرم مي‌كند در كنار بغداد باشند. كميته برگزاري همه‌پرسي كردستان عراق اعلام كرد كه ميزان مشاركت در همه‌پرسي از مرز 76 درصد گذشته است. زمان راي‌گيري در منطقه كردستان تا ساعت 19 تمديد شد در حالي كه با پايان راي‌گيري در كركوك در ساعت 18 در اين منطقه ممنوعيت آمد و شد اعمال شد. از سوي ديگر يك مسوول ارشد در جبهه تركمان‌هاي عراق اعلام كرد كه مردم از همه‌پرسي در مناطق تركمن‌نشين كركوك استقبال نكرده‌اند و مراكز اخذ راي در اين مناطق خالي بوده است. گزارش‌هاي زيادي حاكي از تخلفات انتخاباتي در جريان برگزاري همه‌پرسي كردستان است، علي الحسيني، معاون رييس شوراي شهر طوزخورماتو اعلام كرد كه همه‌پرسي كردستان در اين شهر با شكست مواجه شده است. به گفته او فقط 4 درصد از واجدين شرايط راي‌دهي در اين شهر در همه‌پرسي شركت كرده‌اند و يادآور شد دليل اين مساله اين است كه اغلب ساكنان اين شهر را تركمان‌ها تشكيل مي‌دهند كه با مشاركت در همه‌پرسي مخالف بوده‌اند. در همين راستا شوراي استاني ديالي اعلام كرد كه مردم منطقه قره‌تبه در اين استان ناظران برگزاري همه‌پرسي را مجبور كرده بودند تا صندوق‌هاي اخذ راي خود را به خارج از اين منطقه ببرند. صادق الحسيني، رييس كميته امنيتي شوراي استاني ديالي تاكيد كرد كه نيروهاي آسايش از صبح روز دوشنبه فشارهاي خود بر مردم اين استان را براي مشاركت در همه‌پرسي تشديد كرده بودند اما مردم به دليل مخالفت با برگزاري همه‌پرسي در استان ديالي، مسوولان منطقه كردستان را وادار كرده تا مناطق آنها را ترك كنند. از سوي ديگر گزارش‌هايي مبني بر درگيري ميان نيروهاي پيشمرگه كُرد و نيروهاي الحشدالشعبي در اين شهر نيز گزارش شده بود كه الحشدالشعبي با صدور بيانيه‌اي اين خبر را تكذيب كرد.
اختلاف در خانه اتحاديه ميهني
برهم صالح، معاون دوم دبيركل اتحاديه ميهني كردستان بعد از اينكه راي خود را به صندوق انداخت تاكيد كرده كه مردم كردستان هم مانند ديگر ملت‌هاي دنيا اين حق را دارند كه يك دولت مستقل براي خود تشكيل دهند. وي تاكيد كرد كه اين حق با تفاهم و رضايت ايجاد مي‌شود و روز همه‌پرسي كردستان عراق را روزي براي اظهار راي تاريخي مردم كُرد در راه رسيدن به دولتي مستقل توصيف كرد. وي ابراز اميدواري كرد كه اين اقدام آغازگر نزاع و درگيري ميان اعراب و كُردها در عراق نباشد و با تفاهم و مذاكره به نتيجه‌اي رسيد كه به سود خاورميانه باشد. صالح كه از مسوولان سياسي ارشد اتحاديه ميهني كردستان است از همه عقلا و دانايان منطقه نيز خواست تا به رايزني هدفمند و متعادل روي بياورند و بدانند كه احقاق حق كُردها به معني نقض حق اعراب نيست. با اين حال روزنامه العرب چاپ لندن در گزارشي اعلام كرد كه اتحاديه ميهني كردستان اخيرا و در پي موضوع همه‌پرسي جدايي كردستان شاهد درگيري‌هاي داخلي زيادي بوده است. بر اساس اين خبر رهبران اتحاديه ميهني به دو جناح تقسيم شده و رهبري گروه اول را كوسرت رسول علي، معاون جلال طالباني و از افراد نزديك به مسعود بارزاني برعهده دارد و گروه مقابل هم مخالف برگزاري همه‌پرسي در شرايط فعلي بوده است. العرب گزارش داد كه جدل و اختلاف‌نظر بر سر مساله همه‌پرسي جدايي از عراق به حزب بارزاني هم رسيده بود و منابع آگاه گزارش داده‌اند نچيروان بارزاني، نخست وزير منطقه كردستان عراق و برادر‌زاده مسعود بارزاني كه روز همه‌پرسي به همراه خانواده‌اش راي خود را به صندوق انداخت از مخالفان اصلي برگزاري همه‌پرسي در شرايط فعلي بوده و آلا طالباني، رييس جريان اتحاديه ميهني كردستان در پارلمان عراق گفت كه او (نچيروان) نگراني‌ها در خصوص همه‌پرسي را درك مي‌كند. منابع آگاه گزارش داده‌اند كه نچيروان بارزاني از عموي خود دستور گرفته تا در خصوص همه‌پرسي كردستان با رسانه‌ها صحبت نكند.
از سوي ديگر كمپين «حالا نه» كه در مخالفت با برگزاري همه‌پرسي كردستان تشكيل شده بود روز دوشنبه خبر داد كه اين كمپين از نظارت بر روند اخذ راي در مراكز راي‌گيري ممنوع شده است. بر اساس اين خبر فقط جريان‌ها و گروه‌هاي حامي همه‌پرسي اجازه داشته‌اند نمايندگان خود را به عنوان ناظر بي‌طرف به مراكز اخذ رأي اعزام كنند. كمپين حالا نه تاكيد كرد كه جريان‌هاي حامي برگزاري همه‌پرسي كردستان اقدامات برنامه‌ريزي شده‌اي براي اعمال فشار بر فعاليت‌هاي كمپين حالا نه داشته و اين فشارها تا حدي بوده كه اين كمپين حتي اجازه نداشته تا در يكي از سالن‌هاي اجتماعات اربيل يا دهوك نشستي برگزار كند. در بيانيه اين كمپين آمده كه كميته مستقل انتخابات كردستان، صلاحيت خود را از دست داده و در اعمال فشار بر جريان‌هاي مخالف همه‌پرسي از جمله كمپين حالا نه نقش به‌سزايي داشته است. اين كمپين از همه نهادهاي بين‌المللي و مسوولان داخلي خواسته تا آنچه سيرك همه‌پرسي در كردستان خواند را رد كنند. در حالي كه مخالفان كُرد برگزاري همه‌پرسي كردستان معتقدند كه حدود 7000 صندوق اخذ راي بدون حضور ناظري بي‌طرف در محل رأي مردم را دريافت كرده است. سربست مصطفي رشيد، رييس كميسارياي عالي مستقل انتخابات عراق اعلام كه نظارتي بين‌المللي بر همه‌پرسي كردستان عراق وجود داشته است. وي ضمن رد اتهامات مربوط به مشاركت كميسارياي عالي انتخابات در روند راي‌گيري گفته كه 400 ناظر بين‌المللي و چند سازمان محلي بر روند اخذ راي نظارت داشته‌اند. وي تاكيد كرده كه دقت نتايج همه‌پرسي بعد از شمارش آرا و اعلام نتايج مشخص خواهد شد و افزود: به عنوان يك نهاد و موسسه عراقي در روند اخذ راي هيچ دخالتي نداشته‌ايم و با كميته همه‌پرسي كردستان هيچ همكاري صورت نگرفته است. بعد از تاكيد دولت عراق بر ممنوعيت حضور كاركنان دولتي در همه‌پرسي كردستان، رشيد گفت: تاييد نتايج همه‌پرسي كردستان بسته به مذاكرات سياسي است كه بعد از همه‌پرسي ميان كردستان و دولت مركزي صورت مي‌گيرد. وي همچنين تاكيد كرد كه كميسارياي عالي انتخابات عراق به همه نيروهاي خود دستور داده بود در روند اخذ راي مشاركت نداشته باشند.
ميثم سليماني
رفراندوم در اقليم كردستان عراق روز گذشته برگزار شد. هرچند نتيجه آن را مي‌توان پيش از اعلام آن پيش‌بيني كرد، اما در حال حاضر موضوع اصلي اين است كه دولت عراق و كشورهاي منطقه از جمله عراق، تركيه و ايران چه واكنشي نسبت به نتايج اين همه‌پرسي خواهند داشت. از فرداي همه‌پرسي چالش تشكيل كشور كردي و ايجاد يك ناسيوناليسم كردي در منطقه بيش از هر زمان ديگري خاورميانه را تهديد مي‌كند و واكنش اين كشورها نسبت به عواقب اين همه‌پرسي بسيار حايز اهميت است. در گفت‌وگو با رحمان قهرمان‌پور، كارشناس مسائل تركيه و عراق، شرايط منطقه‌اي و داخلي عراق را پس از همه‌پرسي مورد بررسي قرار داديم. متن اين گفت‌وگو به شرح زير است:
طبق برآوردهاي احتمالي نتيجه همه‌پرسي در اقليم كردستان عراق مشخص است، فكر مي‌كنيد با توجه به راي مثبت مردم اقليم به همه‌پرسي، تصميم دولت عراق پس از اعلام نتيجه چه خواهد بود؟
پيش‌بيني تصميم دولت مركزي اندكي سخت است چرا كه در عمل دست آن بسته است. چرا كه با مشكلات داخلي مواجه است كه از جمله آن مي‌توان به چنددستگي شيعيان و فساد اداري اشاره كرد. از همين رو بايد منتظر باشيم و ببينيم وضعيت دولت عراق چگونه خواهد شد. از نظر حقوقي نيز دولت مركزي هركاري كه در توان داشته انجام داده است. پارلمان عراق عنوان كرده كه رفراندوم غيرقانوني است، دادگاه قانون اساسي نيز اعلام كرده كه اين اقدام غيرقانوني است ولي اقليم باز هم رفراندوم را برگزار كرد. در حال حاضر نيز از نظر حقوقي به نوعي دست دولت مركزي عراق بسته شده است. زيرا در قانون اساسي عراق نيز به نوعي حق تعيين سرنوشت براي اقليم در نظر گرفته شده است. همچنين ماده 140 قانون اساسي عراق اين اختيار را به مردم كركوك داده تا بتوانند در خصوص سرنوشت خودشان تصميم‌گيري كنند. اين امر باعث مي‌شود به لحاظ حقوقي دست دولت مركزي بسته شود. اما از نظر سياسي شايد در صورتي كه حيدرالعبادي در مبارزه با داعش موفق شود و قدرت دولت مركزي را افزايش دهد و برخي اختلافات بين شيعيان را برطرف كند، شايد بتوان گفت كه از نظر سياسي دولت مركزي بغداد مي‌تواند فشار بيشتري بر اقليم در ابعاد مختلف بياورد. به هر حال دولت مركزي در جنگ با داعش است و به دليل حضور پيشمرگه‌ها و اقليم در اين جنگ عملا نمي‌خواهند وارد درگيري نظامي با دولت اقليم شوند. بنابراين فعلا بايد منتظر باشيم و ببينيم كه وضعيت سياسي عراق به خصوص در آستانه انتخابات پارلماني در اين كشور به چه سمتي مي‌رود. قاعدتا گروه‌هايي خواهند بود كه به صورت مجزا مخالفت شديدي با اين رفراندوم خواهند كرد اما در عمل فعلا با چشم‌انداز موجود بايد ديد كه دولت بغداد تا چه حد مي‌تواند پس از مساله داعش، قدرت خود را افزايش دهد و با دولت اقليم از موضع قدرت وارد مذاكره و چانه‌زني شود.
برخي اخبار حاكي از آن است كه كردستان بلافاصله پس از اعلام نتايج، استقلال را اعلام نخواهد كرد و وارد يك مذاكره دوساله با دولت مركزي عراق مي‌شود كه اين موضوع نيز در صحبت‌هاي بارزاني نمايان بود، فكر مي‌كنيد در چنين شرايطي دولت مركزي عراق حاضر به مذاكره با اقليم خواهد بود؟
اين نكته‌اي است كه پاسخ دادن به آن سخت است. چرا كه هنوز مشخص نيست طرفين بناست راجع به چه چيزي مذاكره كنند. حرفي كه آقاي بارزاني مطرح مي‌كند اين است كه در خصوص نحوه استقلال و جدا شدن از دولت مركزي با بغداد مذاكره كنيم. قاعدتا اگر آنها چنين قصدي داشته باشند، بعيد به نظر مي‌رسد دولت مركزي تمايلي به مذاكره داشته باشد و به دست خودش بخشي از سرزمين خود را جدا كند. از همين رو اين نوع مذاكره محكوم به شكست است. چرا كه اگر چنين اتفاقي رخ دهد شناسايي دو فاكتو و دوژوره اتفاق خواهد افتاد و اين موضوع به‌شدت به نفع دولت اقليم خواهد بود. اما ممكن است مذاكره بر سر اين باشد كه راه‌حلي بين استقلال و وضع موجود پيدا كنند. شايد در چنين صورتي دولت مركزي به مذاكره تن دهد. زيرا از يك طرف مي‌تواند از تشكيل دولت مستقل كردي جلوگيري كند و ازيك طرف ديگر امتيازاتي به كردها بدهد تا در چارچوب عراق واحد باقي بمانند. اما اين مساله نيز سخت است چرا كه موج ناسيوناليسمي كه در كردستان عراق راه افتاده به چيزي جز استقلال ازدولت مركزي عراق رضايت نخواهد داد. بنابراين بايد منتظر باشيم در روزهاي آينده استراتژي اتحاديه ميهني و شخص آقاي بارزاني در مذاكره با دولت مركزي عراق چه خواهد بود.
آيا با اعلام استقلال، ساختار حكومتي عراق تغيير مي‌كند؟ زيرا اكنون رييس‌جمهور، وزرا، معاونان و حتي نمايندگان پارلماني كرد در بدنه حاكميت حضور دارند و تقسيم بندي‌هاي سياسي نيز در همين چارچوب تنظيم شده است، آيا با اين اتفاق، قانون اساسي عراق زير سوال نمي‌رود؟
حتما اين‌گونه خواهد شد. قانون اساسي فعلي عراق كه پس از سال 2003 تدوين شده است مبتني بر وفاق و توافق ملي است كه عده‌اي آن را دموكراسي انجمني مي‌دانند كه شباهت زيادي به لبنان دارد كه قدرت بين كردها، سني‌ها و شيعيان تقسيم شده است. اين قانون براساس وضعيت عراق در سال2003 بوده است. قاعدتا اگر دولت اقليم جدا شود يكي از پايه‌هاي اين ستون برهم مي‌ريزد و مساله تقسيم قدرت شكل ديگري مي‌گيرد از همين رو قانون اساسي نيز تغيير مي‌كند. از همين رو وضعيت حقوقي عراق پيچيده‌تر مي‌شود چرا كه محل‌هاي مورد مناقشه‌اي مانند موصل و كركوك در عراق وجود دارد كه بايد ديد اينها به كدام طرف تعلق مي‌گيرد و تنظيم مرزها كار بسيار دشواري خواهد بود. به خصوص اين شهرها از طيف وسيعي از اقوام تشكيل شده است. از همين رو تفكيك آنها بسيار پيچيده است. حتي سازمان ملل در سال 2007 نتوانست در خصوص كركوك به جمع‌بندي برسد. آن زمان با حضور سازمان ملل اين مساله حل نشد، اكنون نيز مساله كركوك و حل كردن موضوع بين اعراب، كردها و تركمان‌ها كار بسيار پيچيده‌اي خواهد بود. بنابراين وضعيت حقوقي عراق از نظر قانون اساسي، تقسيمات كشوري و مرزها به هم خواهد ريخت.
در اين بين آيا شكاف شيعه و سني نيز گسترش پيدا مي‌كند و بحث تقسيم عراق به سه بخش مجدد مطرح خواهد شد؟
جواب به اين سوال فعلا سخت است چرا كه در عراق ناسيوناليسم عراقي هنوز شكل نگرفته است و در حدي قوي نيست كه شيعه و سني را كنار هم قرار دهد. طبيعتا به دليل جوي كه پس از رفراندوم ايجاد مي‌شود، ممكن است شيعه‌ها و سني‌ها در كنار هم قرار گيرند و در خصوص كردها موضع واحدي را اتخاذ كنند. اما از آنجايي كه ناسيوناليسم عراقي و تعلق سرزميني به اين كشور در حالت كلي بسيار ضعيف است، بعيد است كه همسويي شيعه‌ها و سني‌ها در اين زمينه نيز ادامه داشته باشد. به خصوص اينكه دولت مركزي نتواند موضوع استقلال را حل كند. يعني اگر دولت مركزي موضع خود را در خصوص اقليم روشن نكند و اين ضعف را از خود نشان دهد و در اين حوزه با قاطعيت برخورد نكند به صورت طبيعي سني‌ها هم تحريك خواهند شد تا از شيعيان حق خود را بخواهند و حتي قدرت مركزي را طلب كنند و اختلافات شيعه و سني نيز بيشتر خواهد شد.
فكر مي‌كنيد شرايط كنوني كه كردستان عراق با آن روبه‌رو است به دليل يك اشتباه راهبردي از سوي تركيه است چرا كه طي ساليان گذشته شاهد حمايت همه‌جانبه تركيه از دولت اقليم بوديم اما حالا تبديل به يك مخالف سرسخت عليه رفراندوم شده است، آيا حمايت تركيه باعث ايجاد يك تصور براي كردهاي عراق نشد كه مي‌توانند حمايت آنكارا را در اين زمينه جلب كنند؟
در اين خصوص جواب من منفي است. بحث استقلال كردها يك موضوع تاريخي است. بعد از جنگ جهاني اول كردها در آستانه تشكيل يك دولت مستقل بودند كه بريتانيا مخالفت كرد. بنا به منافعي كه آن زمان داشت معتقد بود كه تشكيل دولت كردي مي‌تواند منجر به تقويت شوروي شود و جلوي آن را گرفت. بعد از جنگ جهاني دوم نيز مجدد تلاش كردند، اين اتفاق رخ نداد. در سال 1990 نيز تلاش مجددي صورت گرفت كه بحث انفال و حلبچه رخ داد. بنابراين خواست استقلال يك موضوع تاريخي است و ربطي به تركيه ندارد. آن‌چيزي كه در رفتار اردوغان بود و در اين نقطه اشتباه كرد و در اينجا با شما موافق هستم، اردوغان براي مهار پ‌ك‌ك به اقليم كردستان و مسعود بارزاني نزديك شد. در مقطعي حتي آنها توافق كردند كه با تركيه در خصوص تحركات پ‌ك‌ك همكاري اطلاعاتي داشته باشند. در مقطعي حتي بارزاني با پ‌ك‌ك مذاكره كرد تا اسلحه را كنار بگذارند و با دولت تركيه وارد مذاكره شوند. بعد از روند صلحي كه در تركيه شروع شد يكي از مفاد توافق دولت با كردها اين بود كه پ‌ك‌ك بعد از حل اختلافات وارد كردستان عراق شود. يعني اردوغان در آن مقطع معتقد بود دشمن دشمن من، دوست من است و تصور مي‌كرد از برگ برنده دولت اقليم براي تضعيف پ‌ك‌ك و تقويت دولت خود استفاده كند. بعدها كه روند صلح شكست خورد و بحران سوريه نيز آغاز شد، اساسا صورت مساله تغيير كرد و پ‌ك‌ك محصور بين تركيه و عراق نبود بلكه فضاي جديدي را به نام سوريه پيدا كرد. از همين رو فعاليت‌هاي خود را تشديد كرد و سلاح‌هاي جديدي را به دست آورد كه به اين گروه مزيت استراتژيك مي‌داد. از همين رو تركيه احساس كرد كه دولت اقليم نقش گذشته خود را از دست داده است و روابط تا حدي ميان دوطرف سست شد.
آيا آنكارا حاضر است كه پس از همه‌پرسي براي پذيرش نتايج آن وارد مذاكره با اقليم شود؟
آن‌چيزي كه اردوغان اكنون نگران آن است، تاثير اين رفراندوم در نتيجه انتخابات 2018 تركيه است. اردوغان بر اساس طراحي‌اي كه دارد قصد دارد در دور بعدي انتخابات رياست‌جمهوري پيروز شود و حزب عدالت و توسعه اكثريت را در پارلمان كسب كند. اما زنده شدن مساله كردي به واسطه رفراندوم باعث خواهد شد تا محاسبات اردوغان برهم بريزد. به اين معني كه در گام اول تشديد ناسيوناليسم كردي در تركيه هميشه با تشديد ناسيوناليسم تركي حزب MHP (حركت‌ملي) همراه بوده است. هنگامي كه در سال 1998عبدالله اوجالان دستگير شد بزرگ‌ترين پيروزي براي حزب حركت ملي يك سال پس از آن اتفاق رخ داد. الان هم اگر مساله ناسيوناليسم كردي به واسطه تشكيل دولت مستقل كردي يا همه‌پرسي مجدد تقويت شود، نتيجه ناگزير اين مساله تقويت ناسيوناليسم كردي بين كردهاي تركيه است. اين موضوع مي‌تواند مساله صلح كردي در تركيه را كليد بزند. از همين حمايت از حزب كردي دموكراتيك خلق نيز بيشتر خواهد شد، حزبي كه اردوغان چندان علاقه‌مند نيست تقويت شود چرا كه رييس آن در زندان است و افزايش حمايت از اين حزب به ضرر اردوغان تمام خواهد شد و موقعيت عدالت و توسعه را در مناطق كردي به‌شدت تضعيف خواهد كرد. اثر دوم آن اين است كه ناسيوناليست تركي را نيز تقويت خواهد كرد و اين موضوع نيز به ضرر آقاي اردوغان خواهد بود. از همين رو مجموعه اين اتفاقات مي‌تواند به ضرر حزب عدالت و توسعه و شخص اردوغان تمام شود. اگر اردوغان بتواند تا سال 2018 موضوع را مديريت كند و مذاكرات ادامه پيدا كند و انتخابات را به خوبي پشت سر بگذارد، مشكل جدي براي شناسايي دولت اقليم نخواهد داشت. هرچند نمي‌خواهم عنوان كنم كه روابط كاملا حسنه خواهد شد، اما مشكل جدي هم نخواهد داشت هرچند كه در يكي دو ماه گذشته تحليل‌هايي مطرح شد كه ممكن است تشكيل اقليم حتي به نفع تركيه تمام شود چرا كه ديوار حايلي خواهد شد بين تركيه و عراق و دولت اقليم مجبور است تا نفت كركوك را از طريق تركيه به فروش برساند. بنابراين آنكارا مي‌تواند نفوذ خود را در دولت اقليم افزايش دهد، مخصوصا زماني كه دولت مركزي و ايران، دولت اقليم را تحريم كنند تركيه دست برنده را خواهد داشت.
آيا ايران، تركيه و عراق مي‌توانند يك تحريم دسته‌جمعي را عليه اقليم كردستان عراق اعمال كنند؟
بايد ابتدا ديد كه منطق تحريم‌ها كارآمد هست يا نه!يك قاعده كلي در روابط بين‌الملل وجود دارد كه تحريم‌ها نمي‌توانند تصميم يك كشور يا يك ملت را تغيير دهند. ما اين موضوع را در پاكستان مشاهده كرديم كه ژنرال ايوب‌خان اعلام كرد كه ما علف مي‌خوريم ولي بمب اتم را مي‌سازيم. بنابراين در كارآمدي تحريم يك ترديد جدي وجود دارد. از طرف ديگر در نظر بگيريد كه اگر موج ناسيوناليسم كردي راه بيفتد، تحريم‌ها به يك معنا اين موج را تقويت مي‌كند و آنها احساس مي‌كنند كه مظلوم واقع شدند. بنابراين قبل از اينكه بحث كنيم كه تحريم مي‌كنند يا نه بايد ديد منطق و كارآمدي تحريم عليه دولت اقليم ترديد جدي وجود دارد. اينكه چه مدت زماني تحريم ادامه داشته باشد و اينكه تحريم‌ها باعث نخواهد شد كه اقليم به سمت اسراييل يا ارمنستان سوق پيدا كند. همچنين آيا اين تحريم‌ها از سوي جامعه جهاني مورد پذيرش قرار خواهد گرفت، مشروعيت اين تحريم‌ها از كجا تاييد مي‌شود و آيا شوراي امنيت آن را تاييد خواهد كرد، همه اينها چالش‌هايي است كه تحريم اقليم با آنها روبه‌رو است. اكنون بحث تحريم قطر توسط 4 كشور مطرح است و شاهد واكنش‌هاي متفاوت و متناقض نسبت به اين موضوع هستيم. يعني الان مقطع برگزاري رفراندوم است قاعدتا واكنش‌ها احساساتي است. اين موج كه فروكش كند رفتارها مقداري تابع محاسبات اقتصادي و سياسي خواهند شد. بنابراين اين سه كشور باهم به دنبال اعمال تحريم گسترده و همه‌جانبه مشترك نخواهند رفت، بلكه مي‌توانند تحريم‌هاي دوجانبه‌اي را دنبال كنند كه از لحاظ قوانين بين‌المللي نيز حق آنهاست. اما اينكه تحريم فراگير همه‌جانبه صورت گيرد در اين مورد ترديدهايي وجود دارد.
به نظرشما واكنش ايران در اين خصوص چگونه خواهد بود؟
واكنش ايران بستگي به شرايطي خواهد داشت و بايد ديد پس از رفراندوم مسيري را كه دولت اقليم طي مي‌كند، چگونه است. بايد ديد كه آيا اصرار دارد هرچه سريع‌تر دولت مستقل تشكيل دهد يا حاضر به مذاكره خواهد بود يا حاضر مي‌شود در ازاي پيشنهادهاي بهتر روند استقلال را به تعويق اندازد. به نظر من ايران تلاش خواهد كرد در قدم اول بين دولت اقليم و دولت مركزي عراق گفت‌وگوهاي جدي شكل گيرد و حتي اگر لازم باشد يك ميانجيگري انجام دهد و تا جايي كه ممكن است از جدايي كامل دولت اقليم جلوگيري كند. اما در عين حال دولت مركزي بغداد نيز امتيازاتي به دولت اقليم دهد كه از جمله آن مي‌تواند امتيازاتي مالي، سياسي و اقتصادي باشد. به هر ترتيب سياست ايران در يكي دوسال آينده اين خواهد بود، پس از آن بايد منتظر بود و ديد كه چه مسيري را انتخاب مي‌كند. از همين‌رو موضع ايران بسيار بستگي به نوع تعاملات دولت اقليم و دولت مركزي و شرايط عراق و منطقه دارد.
پيش‌بيني شما از آينده تحولات در عراق چيست؟ به خصوص با توجه به اينكه تمركز نيروها در اطراف كردستان به خصوص بعد از آزادي موصل افزايش يافته است، آيا امكان درگيري يا رويارويي نظامي پس از برگزاري اين همه‌پرسي وجود دارد؟
در اقليم كردستان خيلي وضع پيچيده‌اي وجود دارد. نبايد فراموش كرد كه چنين وضعيتي در موصل هم وجود دارد، در موصل هم اعراب سني به دنبال تشكيل يك اقليم سني در عراق هستند. سياستمداراني در موصل هستند از جمله افراد قدرتمندي مانند طارق هاشمي، اثيل نجيفي و برادرش اسامه نجيفي، رافع العيساوي كساني‌اند كه دنبال تاسيس اقليم سني در عراق با مركزيت موصل هستند، اين افراد از يك طرف با بارزاني روابطي دارند و از سوي ديگر با ايالات متحده امريكا هم روابط نزديكي دارند. من فكر مي‌كنم كه الان براي پيش‌بيني آينده خيلي زود است، اما قطعا نتايج اين همه‌پرسي فقط يك بحران جديد در خاورميانه و عراق پديد مي‌آورد و به لحاظ امنيتي قطعا باعث ايجاد شرايط غيرعادي مي‌شود.
در حال حاضر چهار حزب عمده در منطقه كردستان فعال هستند، هر چند اين احزاب توانستند بر مساله برگزاري همه‌پرسي نهايتا به توافق برسند، اما سابقه نزاع و درگيري طولاني مدتي چه ميان دو حزب اصلي يعني اتحاديه ميهني كردستان و حزب دموكرات، چه ميان احزاب جديد جماعت اسلامي (كومل اسلامي) و اتحاد تغيير (گوران) با دولت اقليم وجود دارد، فكر مي‌كنيد بعد از برگزاري همه‌پرسي، شرايط سياسي در داخل اقليم چگونه پيش خواهد رفت و اين توافق ميان چهار حزب سياسي اقليم كردستان پابرجا مي‌ماند و آيا مي‌توانند بر استمرار رياست آقاي بارزاني بر اقليم توافق كنند؟
در حال حاضر اختلاف جدي ميان سليمانيه و اربيل وجود دارد، اين اختلاف سبب شد كه نمايندگان سليمانيه از اربيل خارج شوند و الان حق حضور در اربيل ندارند؛ به همين دليل پارلمان در اربيل از انجام جلسه بازمانده است. تمام اين رويدادها به خاطر اختلافات ميان احزاب مختلف از جمله گوران و اتحاديه ميهني با دولت اربيل اتفاق افتاده‌اند. الان بارزاني اگر مي‌خواهد با سليمانيه همكاري كند و دوباره راي آنها را داشته باشد، بايد هزينه گزافي پرداخت كند و عقب‌نشيني‌هاي جدي از سياست‌هاي خود در كردستان انجام دهد. من بعيد مي‌دانم كه گوران و اتحاديه ميهني به سادگي بتوانند با بارزاني كنار بيايند و وارد گفت‌وگو شوند. به خصوص اينكه آقاي برهم صالح كه پيش از اين معاون آقاي جلال طالباني در حزب اتحاديه ميهني بود، يك حزب جديد تاسيس كرده است. بارزاني اگر بخواهد با همه اين مخالفان سياسي همكاري و گفت‌وگو كند بايد از مواضع خود عقب‌نشيني كند و هزينه‌هاي سنگيني پرداخت كند. حتي اگر بارزاني هم حاضر به چنين انعطاف‌هايي بشود، نهايتا مساله اقتصادي اقليم كردستان گريبانگير او خواهد شد و بايد با مسائل اقتصادي كنار بيايد. دو روز پيش ايران مرزهاي هوايي خود بر عراق را بست، تركيه هم همچنان 50-50 است و موضع نهايي خود را در مورد تجارت با كردستان قطعي نكرده است، منتهي موضع ايران و دولت عراق بسيار قوي است و قطعا اقليم كردستان را تحت فشار اقتصادي مي‌گذارد. وضع نفت كركوك و دهوك همچنان مشخص نيست. وضع اقليم كردستان عراق بعد از همه‌پرسي قابل پيش‌بيني نيست، اما نگران‌كننده است و آن‌چيزي كه هدف مردم كردستان از راي‌شان بود، بعيد است كه محقق شود. اين اقدامات باعث مي‌شود كه كردستان عراق از مسير پيشرفت خارج شود، همه پيشرفت‌هاي اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي طي يك دهه گذشته در كردستان عراق رخ داده است، با اين اقدامات بعيد است كه ادامه پيدا كند و مسير اين منطقه منحرف مي‌شود به اضافه اينكه مشكلات زيادي براي منطقه، دولت و ملت عراق و مردم كردستان ايجاد خواهد شد.
سایر اخبار این روزنامه
ارشادهيچ‌هنرمندي را ممنوع‌الكار نمي‌كند
همه‌پرسي شوم
تاكيد بر لزوم حفظ تماميت ارضي عراق
مساله جمعيت و ارزش‌هاي ثابت
عزاداري امام حسين(ع) فرصتي براي همبستگي مسلمانان است
همه‌پرسي استقلال؛ منازعه حقوقي متوقف در مناقشه سياسي
ايران درليست خاكستري ماند
ژنرال‌ها از ديروز تا امروز
افت اقتصاد دوره جنگ ارثيه نهادهاي به جا مانده پهلوي
هولوكاست مارها دروغي بزرگ است
براي رضايت به ما مراجعه نكرده‌اند
سودِ پول در گرداب تصميم‌گيري
شمارش معكوس براي بازگشت رونق به بازارمسكن
تلاش دولت و مجلس براي حل مشكل صنفي كارگران
رييس قوه قضاييه: عصبانيت و ناراحتي دولتمردان امريكا طبيعي اس ت
عبدالله نوري : عزاداري امام حسين(ع) فرصتي براي همبستگي مسلمانان است
