[ملیحه محمودخواه] میانگین تخریب خاک در ایران 6برابر تخریب خاک جهانی است. وزارت جهادکشاورزی اعلام کرده که اجرای طرح‌های آبخیزداری 50تا 80درصد می‌تواند از وقوع فرسایش خاک جلوگیری کند. رهبر معظم انقلاب بارها بر حفاظت از آب و خاک تأکید کردند. بر این اساس در دولت سیزدهم مباحثی در این زمینه مدنظر قرار گرفت که از سال گذشته برنامه‌های آن آغاز شد که بحث آن، خط‌مشی‌های حفاظت و مدیریت بهره‌برداری پایدار از خاک و مطابق ماده ۲ قانون حفاظت از خاک در دولت سیزدهم تدوین و ابلاغ و براساس آن خط‌مشی‌ها مشخص شد.

700سال زمان می‌برد تا یک سانتی‌متر خاک تولید شود. عنصری که بر سر 125میلیون تن محصول کشاورزی و تامین امنیت غذایی کشور به آن وابسته است.
اما همین عنصر حیاتی تحت‌تأثیر عواملی مثل تخریب پوشش گیاهی و فعالیت صنعتی 70سال است روند فرسایشش اوج گرفته  و به 16.5تن در هکتار رسیده است.  درواقع فرسایش خاک در ایران معادل 2تا 2.5برابر آسیا و 5تا 6برابر میانگین جهانی است. به‌گفته رئیس سازمان امور اراضی کشور از 18میلیون هکتار زمین قابل کشت فقط 5میلیون هکتارش خاک حاصلخیز دارد و باید آن را حفظ کند. از آنجا که ایران در محدوده گرم‌وخشک قرار گرفته، در بخش خاک حاصلخیز آنقدرها هم غنی نیست، اما نکته اینجاست که به‌گفته کارشناسان 10تا 15برابر تحمل خاک فرسایش در کشور ما رقم می‌خورد. درحالی‌که متوسط سرانه اراضی قابل کشت در ایران حدود ۱۶ صدم درصد است، اما این عدد در دنیا بالای ۲ دهم است.

کاشت گیاهان راهی برای جلوگیری از سیلاب‌های سرکش
ابراهیم هزارجریبی، مدیر دفتر بنیه و دانه‌های روغنی نیز می‌گوید:‌ «کاشت علوفه و یونجه که سطح خاک را پوشش می‌دهد، اجازه فرسایش را به خاک نمی‌دهد و کاشت گیاهان ریشه‌بلند مانند کلزای، می‌تواند تا میزان زیادی از فرسایش خاک جلوگیری کند. در 6ماه گذشته بیش از 30هزار هکتار آبخیزداری در کشور انجام شده است و این ماجرا می‌تواند فرسایش خاک را تا 80درصد  کاهش دهد.»

فرسایش خاک به معنی از دست دادن مواد مغذی خاک
حسین رامشت، استاد جغرافیای طبیعی گرایش ژئومورفولوژی دانشگاه اصفهان، نیز به «شهروند» می‌گوید: «آمارها قابل تأمل است. ما وقتی صحبت از خاک می‌کنیم به این معناست که سنگ‌هایی که در بستر زمین داریم باید فرسایش پیدا کند تا خاک به‌وجود بیاید. از دیدگاه جغرافیایی اگر این فرآیند رخ ندهد خاکی به‌وجود نمی‌آید، درواقع بحث فرسایش خاک از دو منظر قابل بررسی است؛ از یک منظر اینگونه به‌نظر می‌رسد که خاک در حال از بین رفتن است و از سوی دیگر اگر این اتفاقات و تجزیه سنگ‌ها رخ ندهد، دشتی به‌وجود نمی‌آید که بتوان در آن کار کشاورزی انجام داد.»

آلودگی‌های خاک
خاک از منابع تجدیدپذیر به شمار می‌رود، اما مسئله این است که تشکیل هر سانتی‌متر خاک به سال‌های بسیار طولانی نیاز دارد. منابع مختلف اعلام می‌کنند که برای تشکیل هر سانتی‌متر از خاک در شرایط مختلف آب‌وهوایی به ۱۰۰ تا ۱۰ هزار سال زمان نیاز است و با وجود این زمان طولانی بازهم با بهره‌کشی بیش از حد موجب تخریب و آلودگی منابع خاکی شده‌ایم، البته منابع آلاینده خاک متفاوت است؛ پسماند، پساب، مواد نفتی، واژگونی خودروهای حامل سوخت یا شکستگی خطوط لوله، برخی از عوامل آلاینده خاک است که در همه دنیا مشترک است و فقط بروز آنها می‌تواند قدرت و ضعف داشته باشد.
البته این مشکل فقط مختص کشور ما نیست، بلکه تمام دنیا را دامنگیر خود کرده است. چندی پیش معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست گفته بود؛ تاکنون یک‌سوم از خاک‌های جهان تخریب شده‌ و از بین رفته‌اند و چنانچه این روند تا سال ۲۰۵۰ ادامه یابد، سرانه جهانی زمینِ قابل کشت و زراعت، تا یک‌چهارم میزان آن در سال ۱۹۶۰ کاهش خواهد یافت.

اهمیت خاک برای امنیت غذایی
تحقیق‌ها نشان می‌دهد تا سال ۲۰۵۰ جمعیت جهان به بیش از ۹ میلیارد نفر خواهد رسید و این میزان به‌معنای ۲ میلیارد افزایش جمعیت بیش از جمعیت فعلی جهان است. در این صورت لازم است تولید مواد غذایی به میزان ۶۰ درصد افزایش یابد تا بتواند پاسخگوی جمعیتی باشد که خواستار تغذیه‌ای به‌مراتب بهتر از امروز هستند و این روند اهمیت حفاظت از خاک را بیش از پیش مشخص می‌کند. مدیر گروه خاک‌شناسی دانشگاه تهران نیز بر این باور است که منابع خاک در ایران به‌ویژه منابع خاک قابل کشاورزی که توان تولید غذا داشته باشد، بسیار محدود است؛ درواقع کمتر از ۱۰ درصد مساحت ایران قابل کشت است و بخش وسیعی از آن دارای محدودیت‌های زیادی است؛ به‌عبارتی خاکِ مرغوب بدون محدودیت بسیار کم داریم.
حسین اسدی افزود: «اکنون متوسط سرانه اراضی قابل کشت دنیا بالای ۲ دهم درصد است، اما در ایران کمتر از ۲ دهم و شاید حدود ۱۶ صدم درصد یا ۱۸ صدم درصد باشد؛ یعنی به ازای هر نفر ۱۶ صدم هکتار اراضی قابل کشت وجود دارد که همین میزان هم محدودیت‌های زیادی دارد.»
عضو هیأت مدیره انجمن علوم خاک با اشاره به اینکه شاید فقط یک‌وسه‌دهم میلیون هکتار از اراضی درجه یک و بدون محدودیت هستند، به این موضوع تأکید می‌کند که مشکلات زیادی ازجمله فرسایش آبی و بادی، انواع آلودگی‌های شهری و صنعتی مانند پساب و پسماند، همین میزان خاک را هم تهدید می‌کند؛ فرسایش خاک در ایران بسیار زیاد است که عامل مهمی برای تخریب منابع خاک محسوب می‌شود، از طرف دیگر، شور و سدیمی شدن خاک به دلایل طبیعی و انسانی هم مزید بر علت است؛ درواقع منابع آبی که برای کشاورزی استفاده می‌شود، نامناسب است و هرچه جلوتر می‌رویم به‌دلیل خشکسالی‌ها و اینکه آب‌های خوب را مصرف کردیم، آنچه باقی‌مانده کیفیت مناسبی ندارد، بنابراین منجر به شوری بیشتر منابع خاک می‌شود.
اسدی اظهار می‌کند: «آلودگی خاک هم مسئله مهمی است که کیفیت خاک را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؛ ما هم به‌دلیل اینکه معادن زیاد، منابع پتروشیمی و نفت فراوانی داریم، همه اینها همراه با فاضلاب‌ها، پساب‌ها و پسماندهای شهری و صنعتی، خاک را آلوده می‌کنند. همچنین باید به مسئله آلودگی هوا هم توجه کنیم؛ به این معنا که اکنون آلودگی هوا داریم درست است که با بارش باران برطرف می‌شود، اما همه این آلودگی‌ها با باران وارد خاک خواهد شد؛ بنابراین منابع خاک خیلی محدود، اما در مقابل، چالش‌های آن بسیار زیاد است.»
وی بر این باور است که چالش‌های زیادی بر سر راه خاک وجود دارد که یکی از مهم‌ترین آنها نامتوازنی عناصر غذایی خاک است. سالانه ۱۲۰ میلیون تن تولیدات کشاورزی در کشور انجام می‌شود که اگر برای این میزان تولید ۲ درصد هم از عناصر خاک مانند پتاسیم مصرف شده باشد باید به همان اندازه این عناصر را به خاک برگردانیم، اما در چند سال گذشته به دلایل مختلف ازجمله گران شدن قیمت کود و سم در کشور، به نسبت برداشت، به آن مواد غذایی نرساندیم که این مسئله موجب تخلیه و فقیر شدن خاک شده و سطح مواد آلی خاک، کاهش یافته است. اسدی درباره تأثیر قانون حفاظت از خاک توضیح می‌دهد که قانون حفاظت از خاک می‌تواند مؤثر باشد و به جرأت می‌توان گفت که در سطح دنیا، معدود کشورهایی هستند که چنین قانون پیشرفته و جامعی دارند، اما مسئله اصلی این است که هنوز آیین‌نامه‌های این قانون که قرار بود ۶ ماه بعد از تصویب قانون نوشته شود با گذشت سه‌سال‌ونیم از آن، هنوز نوشته نشده است. این آیین‌نامه‌ها باید با محوریت وزارت جهادکشاورزی نوشته شود اما دستگاه‌های دیگر مانند سازمان حفاظت محیط‌زیست هم باید آیین‌نامه بخش آلودگی‌های خاک را تهیه کنند و به همین نسبت نهادهای دیگر مسئول هستند، اما ظاهرا هنوز به جایی نرسیده است.

 نجات خاک با آبخیزداری
برای نجات خاک کشور از این بحران، کارشناسان در حوزه‌های مختلف راهکارهایی داده‌اند که آبخیزداری، یکی از آنهاست که فرسایش خاک را 9تن در هکتار کاهش می‌دهد. چراکه طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری سبب کاهش سرعت روان‌آب‌ها و در نتیجه نفوذ بیشتر آب می‌شود، درواقع با این ماجرا فرسایش خاک با این روش، 9تن در هکتار کاهش پیدا می‌کند.
محمد فرامرزی، مدیر دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری، به «شهروند» توضیح می‌دهد که از 16.5تن فرسایش خاکی که در کشور داریم حدود 10تا 11تن آن مربوط به فرسایش آبی است که آبخیزداری می‌تواند 50درصد از این فرسایش آبی را کاهش دهد. او معتقد است که اگر ما نتوانیم مدیریت آبخوانداری داشته باشیم با یک سیل یا سیلاب، منابع عظیم خاک را از دست خواهیم داد.