دانشبنیان، انتخاب نیست، الزام است
[ شهروند] مبحث اقتصاد دانشبنیان یکی از محورهای اساسی در تحقق اقتصاد مقاومتی است که مورد توجه ویژه مقام معظم رهبری بوده و در سیاست‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی و به‌طور مکرر در نشست‌های اقتصادی مدنظر قرار گرفته و از دیرباز نیز به‌عنوان شاهراه اساسی تولید در کنار اشتغال پایدار و توسعه اقتصادی کشور مطرح شده است. از دلایل مهمی که رهبری بر این موضوع تکیه داشته و دارند، این است که راه برون‌رفت از اقتصاد وابسته و تک‌محصولی، تمرکز بر دانش بومی است، چراکه افزایش صادرات، اشتغالزایی، عدم‌وابستگی اقتصادی و شکوفایی اقتصادی در عرصه‌های مختلف را در پی خواهد داشت.
تاریخچه جهانی دانشبنیانها
کمیته اقتصادی مجمع همکاری اقتصادی آسیا - اقیانوس آرام، اقتصاد دانشبنیان را اقتصادی می‌داند که در آن تولید، توزیع و کاربرد دانش، عامل و محرک اصلی رشد اقتصادی و تولید ثروت و اشتغال در همه صنایع است و یکی از مهم‌ترین اجزای آن، ارزشی است که از دارایی‌های نامشهود همچون ارزش دانش نیروی انسانی یا مالکیت معنوی آن ایجاد می‌شود. به‌طور معمول، شرکت‌هایی که در زمینه داروسازی، بیوتکنولوژی بهداشتی، مواد جدید، مخابرات، فناوری اطلاعات، نرم‌افزار، تجهیزات پزشکی و اویونیک و… فعالیت می‌کنند جزو صنایع دانشبنیان محسوب می‌شوند. اصطلاح اقتصاد دانشبنیان، نخستین بار در سال 1966، توسط پیتر دراکر، در کتابی با عنوان «مجری مؤثر» و سپس در سال 1969در کتاب «عصر ناپیوستگی» رایج شد، اما تاریخچه روی کار آمدن شرکت‌های دانشبنیان به سال ۱۹۷۹ میلادی برمی‌‌گردد. در این سال پژوهشگری به نام لیتل، با به‌کار بردن عباراتی نظیر شرکت‌های فناوری‌محور توانست شرکتی جهت بررسی و توسعه اختراعات علمی، دانش و نوآوری‌ها تاسیس کند. از آن زمان تا به امروز نیز عبارت‌هایی نظیر «سازمان‌های دانش‌محور، شرکت‌های مبتنی بر فناوری‌های پیشرفته، شرکت‌های دانش مبنا، کسب‌وکار دانش‌محور، شرکت‌های مبتنی بر فناوری‌های نوین و سازمان‌های مبتنی بر نوآوری» رواج پیدا کرد.
دانشبنیانها در کلام رهبری
اصطلاح اقتصاد دانشبنیان و شرکت‌های دانشبنیان، یکی از کلیدواژگان پرکاربرد طی دو دهه اخیر در بیانات مقام معظم رهبری است. ایشان، شرکت‌های دانشبنیان را یکی از بهترین مظاهر و یکی از مؤثرترین مولفه‌های اقتصاد مقاومتی دانسته و در دیدار با فعالان شرکت‌ها و تولیدکنندگان دانشبنیان در سال 91می‌فرمایند که «علم، پدیده‌ای درون‌زاست، چیزی نیست که انسان برای آن ناچار و ناگزیر باشد وابسته شود، بله اگر شما بخواهید علم حاضر و آماده را بگیرید، همین است؛ وابستگی دارد، احتیاج دارد، دست دراز کردن دارد، اما بعد از آنکه بنیان علمی در یک کشوری به‌وجود آمد، استعداد هم در آن کشور وجود داشت، آن‌وقت حالت چشمه‌های جوشان را پیدا می‌کند.» همچنین می‌فرمایند: «اگر ما بپردازیم به‌دنبال‌گیری تحقیق و علم و ژرف‌نگری و دانش پژوهشی، اگر این مسئله در کشور همچنان که بحمدالله چند سالی است جدی گرفته شده و دنبال می‌شود، با همین شتاب، بلکه با انگیزه و اهتمام بیشتر دنبال شود، بدون تردید کشور به یک اوجی دست خواهد یافت.» این دیدگاه باز و روشن درباره مقوله حمایت از شرکت‌های دانشبنیانها دقیقا در زمانی که مجموعه‌های دانشی در حال شکل‌گیری هستند، به نوعی حمایت همه‌جانبه از نیروی انسانی نخبه و صاحب دانش هم به‌حساب می‌آید.»رهبر انقلاب، در دیدار خود با استادان دانشگاه‌ها در سال 93نیز با تأکید بر ضرورت عدم‌توقف حرکت علمی کشور، رشد حرکت علمی را باعث بی‌اثر شدن تحریم‌ها دانسته و تأکید می‌کنند: «با نگاه علمی به مسائل کشور و توجه به علم و پیوند دادن علم و صنعت و کشاورزی، تحریم‌ها بی‌اثر خواهد شد و ما در این زمینه‌ها میدان کار برایمان باز است و می‌توانیم کار کنیم، شرکت‌های دانشبنیان یکی از اساسی‌ترین کارها در مقوله همین اقتصاد مقاومتی است که مطرح و درباره آن بحث شده است و مورد تأیید و تصدیق همه اطراف مسائل کشور قرار گرفته است.» شعار مدبرانه و هوشمندانه سال 1401توسط ایشان نیز با عنوان «تولید، دانشبنیان، اشتغال‌آفرین» فصل جدیدی را در تاریخ انقلاب اسلامی و اقتصاد آن گشود و به محور جدید حرکت اقتصادی کشور- که البته سال‌هاست توسط ایشان مورد تأکید است- تبدیل شد.
متولی قانونی دانشبنیانها در ایران
قانون حمایت از این شرکت‌ها و مؤسسات دانشبنیان و تجاری‌سازی اختراعات و توسعه نوآوری‌ها در تاریخ ۵ آبان، سال ۱۳۸۹ مشتمل بر 13 ماده و 6 تبصره برای رشد و توسعه اقتصاد کشور مورد بررسی قرار گرفته و به تصویب مجلس رسید و سپس ۲۵ روز بعد مورد تأیید شورای نگهبان قرار گرفت و جهت اجرای این مصوبه به مجلس شورای اسلامی ابلاغ شد و از دوره یازدهم ریاست‌جمهوری، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری متولی ارزیابی و اعطای تأییدیه دانشبنیان به متقاضیان شد. از دیگر وظایف این معاونت، توسعه فناوری، تقویت فرآیند تجاری‌سازی و حمایت از مؤسسات و شرکت‌های دانشبنیان است.
جایگاه شرکت‌های دانشبنیان در بودجه کشور
صندوق نوآوری و شکوفایی که به‌منظور خدمت‌رسانی به شرکت‌های دانشبنیان و در راستای راه‌اندازی چرخه اقتصاد و شکوفایی حوزه دانشبنیان در کشور پایه‌گذاری شد، با نظارت و سرپرستی معاونت علمی ریاست‌جمهوری و پیرو قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانشبنیان مصوب 30/08/1389شروع به‌کار کرد. سرمایه اولیه این صندوق ۳۰ هزار میلیارد ریال است و صندوق با استفاده از سرمایه اولیه، کمک‌های دولت همچنین سود تسهیلات و سرمایه‌گذاری‌های خود ملزم به حفظ کردن سرمایه صندوق است. با استناد به قانون مجلس پس از ۳ سال و هر ساله نیم‌درصد از بودجه کل کشور نیز به صندوق اختصاص دارد.
آیین‌نامه جدید دانشبنیانها
معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به‌منظور بهبود شرایط ارزیابی شرکت‌هایی که قصد دریافت گواهی دانش‌بنیانی را دارند تغییراتی در شروط پذیرش و دسته‌بندی شرکت‌های دانشبنیان اعمال کرد و آیین‌نامه جدید احراز صلاحیت و دسته‌بندی شرکت‌های دانشبنیان در تاریخ ۲۸ تیرماه ۱۴۰۲ ابلاغ شد. در روش گذشته صرفا با تأیید سطح فناوری، وجود تحقیق و توسعه و داشتن حداقل نمونه آزمایشگاهی از محصول، شرکت به‌عنوان دانشبنیان شناخته می‌شد، ولی طبق آیین‌نامه جدید، شرکت‌های متقاضی باید دارای برنامه رشد محصول و توسعه کسب‌وکار باشند. همچنین، در روش جدید شرکت‌ها به سه دسته دانشبنیان نوپا، دانشبنیان نوآور و دانشبنیان فن‌آور تقسیم می‌شوند و شرکت‌های دانشبنیان نوپای نوع یک، نوپای نوع ۲، نوپای نوع ۳ و تولیدی نوع یک، تولیدی نوع ۲ و تولیدی نوع ۳ هم تا پایان سال‌جاری مهلت دارند تا به یکی از این سه دسته ارتقا یابند. یکی از موارد مهم که در آیین‌نامه جدید ارزیابی شرکت‌های دانشبنیان اصلاح شده است، درنظر گرفتن میزان فروش و رشد بازار شرکت است که این امر از عارضه رشد قارچی شرکت‌های دانشبنیان جلوگیری می‌کند.
پرداخت ۱۴0هزار میلیارد تومان تسهیلات به دانشبنیانها در سال گذشته
تسهیل محیط کسب‌وکار و تولید یکی از مواردی است که از سوی دولت پیگیری می‌شود. در همین رابطه، احسان خاندوزی، وزیر امور اقتصاد و دارایی، نیز بهمن ماه امسال از بانک‌ها خواست که مسیر پرداخت تسهیلات تبصره ۱۸ برای تامین مالی پروژه‌های شرکت‌های دانشبنیان را باز کنند و هیچ‌گونه تأخیر و تعللی در این زمینه نداشته باشند. وام تبصره 18وامی است که صندوق نوآوری و شکوفایی برای کمک و توسعه اشتغال و رونق اقتصادی بیشتر مجموعه‌ها و شرکت‌های دانشبنیان، به این شرکت‌ها اعطا می‌کند.وزیر امور اقتصاد و دارایی، تامین مالی دانشبنیانها را از اولویت‌های کشور می‌داند و می‌گوید: «امروز شاهد به ثمر نشستن برخی محصولات و نتایج آنها در حوزه‌های مختلف اقتصادی، صنعتی، کشاورزی و حوزه انرژی هستیم. در سال گذشته حوزه اقتصاد دانشبنیان نزدیک به ۲ درصد از GDP یا تولید ناخالص داخلی کشور را به‌خود اختصاص داد، این عدد بالاتری نسبت به سال ۱۴۰۰ بود که حدود ۱.۶ دهم درصد بوده است.» خاندوزی همچنین تأکید می‌کند: «شبکه بانکی کشور در سال گذشته ۱۴۰ هزار میلیارد تومان تسهیلات به شرکت‌های دانشبنیان اختصاص داده است و البته حدود نیمی از این عدد به محصولات خاص دانشبنیان پرداخت شد. در کنار این تامین مالی یکصد هزار میلیارد تومانی، همچنین ضمانتنامه بانکی توسط شبکه بانکی کشور برای شرکت‌های دانشبنیان صادر شد.»
رشد ۲۰۰ برابری شرکت‌های دانشبنیان در ۱۵ سال اخیر
شرکت‌های دانشبنیان، ستون فقرات «اقتصاد نوین» درنظر گرفته شده و موتور رشد و توسعه هر کشورِ در حال توسعه‌ای محسوب می‌شوند. روح‌الله دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان رئیس‌جمهوری، درباره جایگاه دانشبنیانها در اقتصاد کشور، می‌گوید: «در سال ۸۷ تعداد کل شرکت‌های دانشبنیان ۵۰ مورد بود، اما اکنون با افزایش ۲۰۰ برابری، تعداد شرکت‌های دانشبنیان به حدود ۹ هزار و ۶۰۰ مورد رسیده و این در حالی است که منابع کمتر شده است.» او با بیان اینکه رویکرد حکمرانی سابق در اکوسیستم فعلی جواب نمی‌دهد، اضافه می‌کند: «باید با همفکری هم راهکارهایی برای توسعه اکوسیستم بیابیم و این نگرش فضا را تغییر می‌دهد و شعار «با هم بسازیم» را تحقق می‌بخشد. یکی از بزرگ‌ترین مسائل اکوسیستم ما این است که شرکت‌های زیادی داریم که از فعالیت و ظرفیت‌های یکدیگر آگاهی ندارند و باید شرکت‌ها را هم‌افزا کنیم و تعاونی شرکت‌های دانشبنیان را تشکیل، تا کارهای هدفمند و هم‌افزا انجام دهیم.»
رشد ۱۷ درصدی تعداد شرکت‌های دانشبنیان در سال‌جاری
رضا اسدی‌فرد، معاون توسعه شرکت‌های دانشبنیان معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان ریاست‌جمهوری، نیز با اشاره به ایجاد زیرساخت لازم توسط شرکت‌های دانشبنیان به‌منظور بهره‌برداری از توانمندی‌های فنی و تخصصی فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، می‌گوید: «در راستای تلاش‌های صورت گرفته سال ۱۴۰۲ امکان اشتغال تخصصی ۳۸۷ هزار نفر فراهم شد. همچنین براساس اطلاعات مالی سال ۱۴۰۱ میزان درآمد کل شرکت‌های دانشبنیان حدود ۵۱۲ همت است که از این میان حدود ۱۳۳ همت آن مربوط به درآمد ناشی از فروش محصولات دانشبنیان شرکت‌هاست.» به‌گفته او در حوزه فناوری، بیشترین تعداد شرکت‌ها مربوط به حوزه برق و الکترونیک با آمار ۲۲ درصد از کل شرکت‌هاست. همچنین از منظر درآمد، حوزه مواد شیمیایی و پلیمری پیشرفته، بیشترین درآمد را در بین سایر حوزه‌ها به‌خود اختصاص داده است.او، بیشترین تعداد شرکت‌های دانشبنیان را به‌ترتیب در استان‌های تهران، اصفهان و خراسان رضوی اعلام کرده و اضافه می‌کند: «در حمایت از تولید بار اول، از مجموع ۳۸۱ طرح تولید بار اول ارزیابی شده، ۱۲۰ طرح به ارزش بیش از ۲۴۳ میلیون دلار مصوب و ابلاغ شده است. از این تعداد ۹۲ طرح به مرحله قرارداد رسیده و ۲۳ طرح نیز به اتمام رسیده است، به‌نحوی که میزان صرفه‌جویی ارزی حاصل از این قراردادهای تولید بار اول حدود یک‌هزار و ۳۵۹ میلیون دلار است.»
ضرورت متصل کردن شرکت‌های دانشبنیان به شرکت‌های بزرگ و بالادستی
اسدی‌فرد ضمن اشاره به اینکه از میان 2 هزار و ۶۵۶ پروژه دریافتی، هزار و ۳۹ پروژه تحقیق و توسعه از ۳۹۰ شرکت با هزینه‌کرد بیش از 2 هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان مورد تأیید قرار گرفته، می‌گوید: «میزان نهایی اعتبار مالیاتی پس از اجرای پروژه و ارائه اسناد هزینه‌کرد در پایان سال مالی تعیین شده و به سازمان امور مالیاتی برای تخصیص اعلام می‌شود. همچنین فراخوان دوم برنامه اعتبار مالیاتی در آبان ماه سال‌جاری برگزار شده که ۷۲۲ پروژه از ۱۹۷ شرکت دریافت شده که در حال ارزیابی هستند.» او، متصل کردن شرکت‌های نوآور و نوپای دانشبنیان به شرکت‌های بزرگ و بالادستی از طریق اعتبار مالیاتی سرمایه‌گذاری را ازجمله دستاوردهای این برنامه برشمرده و ادامه می‌دهد: «در راستای برنامه مذکور، شاهد افزایش نسبت تحقیق و توسعه بخش خصوصی در GDP و استفاده از ظرفیت‌های اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه جهت انجام پروژه‌های ناتمام کشور یا پروژه‌های اولویت‌دار با مشکل تأمین مالی، خواهیم بود.»
دانشبنیان، انتخاب نیست، الزام است
محمدصادق خیاطیان، رئیس صندوق نوآوری و شکوفایی، نیز معتقد است: «امروز دانشبنیان دیگر یک انتخاب نیست، بلکه الزام است؛ اگر به‌دنبال حفظ و نگهداشت نخبگان هستیم، تنها راه آن توسعه شرکت‌های دانشبنیان است. این نخبگان باید در جایی دانش خود را پیاده‌سازی کنند و تنها جایی که آنها موفق هستند، شرکت‌های دانشبنیان است.»
رئیس صندوق نوآوری و شکوفایی با اشاره به حمایت این شرکت‌ها در دوران کرونا در زمینه تامین تجهیزات پزشکی ادامه می‌دهد: «ما دستگاه ونتیلاتور در زمان شیوع کرونا کم نداشتیم، ولی چند شرکت دانشبنیان نیز آن را تولید کرده بودند و ما در آن زمان حتی اگر تحریم هم نبودیم، این دستگاه را به ما نمی‌دادند، چون خودشان به این دستگاه نیاز داشتند. ایران به برکت توانمندی شرکت‌های دانشبنیان کشور از واردات دستگاه ونتیلاتور بی‌نیاز شد و این یک اتفاق مهم در کشور و عامل عدم‌وابستگی به سایر کشورهاست.»
رشد دانشبنیانها در گرو نظام تامین مالی تخصصی
او نظام مالی را قلب تپنده حوزه دانشبنیان کشور دانسته و اضافه می‌کند: «اگر همه عوامل جمع بشوند تا شرکت‌های دانشبنیان ایجاد شود، ولی نظام تامین مالی تخصصی برای آن نباشد، آن رشد محقق نمی‌شود. براساس آمارها میانگینی که شرکت‌ها در اخذ تسهیلات از شبکه بانکی دارند، از خیلی از حوزه‌های دیگر بالاتر است یعنی پول دریافتی از شبکه بانکی در شرکت‌های دانشبنیان سر جای مناسب خود هزینه می‌شود. با رصدی که بر پول اِعطایی به شرکت‌ها صورت می‌گیرد، دقیقا در بخش تولید هزینه می‌شود نه در سفته‌بازی و غیرتولیدی. چنین رویکردی از سوی شرکت‌ها و اِعطای تسهیلات به شرکت‌ها موجب تورم در کشور نخواهد شد. این در حالی است که شرکت‌های دانش‌بنیانی که ما به بانک‌ها معرفی می‌کنیم یا خودشان به شبکه بانکی مراجعه می‌کنند، دو پیام را می‌شنوند: «منابع نداریم» یا «اجازه بانک مرکزی را نداریم». براساس آمارهای شبکه بانکی، شرکت‌های دانشبنیان، مشتریان بسیار خوش‌حسابی هستند و نرخ نکول آنها بسیار پایین است و افراد فرهیخته‌ای هستند که می‌خواهند فعالیت کنند و مدل همکاری ما با آنها موجب شده است که این شرکت‌ها جزء مشتریان خوش‌حساب و اهل تعامل قرار گیرند.»
در اجرای ۲ ماده قانون جهش تولید در برابر دانشبنیانها سرافکنده‌ایم
خیاطیان، اضافه می‌کند: «ما در زمینه تبصره ۱۶ قانون جهش تولید دانشبنیان حرف برای گفتن داریم و بانک‌ها با ما همکاری دارند، ولی در اجرای تبصره ۱۶ در سال گذشته و تبصره ۱۸ قانون جهش تولید سال‌جاری، سرِ ما پایین است. مردم بین صندوق نوآوری و بانک‌ها تفاوتی قائل نمی‌شوند. ما سختگیری‌های زیادی برای معرفی شرکت‌ها به شبکه بانکی داریم و عملکرد ۲۰ درصد تبصره ۱۶ و ۱۰درصد تبصره ۱۸، ما را در مقابل شرکت‌های دانشبنیان سرافکنده کرده است و هرجا که برای بازدید می‌روم، نخستین گلایه آنها در این زمینه است. درخواست ما از وزیر اقتصاد این است که اجرای این دو تبصره عدد زیادی نیست و دستور تسهیل اجرای آن را صادر کنند. در گزارشی که وزارت کار ارائه کرد، متأسفانه حوزه دانشبنیان رتبه آخر را دارد. ما برای شرکت‌ها به‌دنبال استثناها نیستیم، بلکه شرایط کشور را می‌دانیم، ولی چون می‌دانیم تسهیلاتی که در اختیار دانشبنیانها قرار می‌گیرد به سمت دیگری نمی‌رود، درخواست داریم در بانک‌ها استثنایی برای شرکت‌های دانشبنیان درنظر گرفته شود و صندوق هم در ریسک و هم در نرخ مؤثر، مشارکت خواهد داشت. عاجزانه درخواست داریم که در اجرای تبصره ۱۸ اقدامی صورت گیرد که آبروی ما نرود تا شرکت‌ها بتوانند از مزایای آن برخوردار شوند.»
اولین حضور 30شرکت دانشبنیان حوزه رسانه در نمایشگاه رسانه‌های ایران
رئیس صندوق نوآوری و شکوفایی، همچنین، با اشاره به حضور 30شرکت دانشبنیان حوزه رسانه برای نخستین بار در بیست‌وچهارمین نمایشگاه رسانه‌های ایران، می‌گوید: «در بحث گفتمان‌سازی حوزه دانشبنیانها، بدون شک رسانه‌ها نقش بسیار مهمی برعهده دارند. شاید هنوز نتوانسته‌ایم کارکرد دانشبنیانها در حل مسائل کشور را به درستی نشان دهیم و این موضوع، یکی از ابعادی است که رسانه‌ها می‌توانند در آن ایفای نقش کنند. بحث دیگر، نقش شرکت‌های دانشبنیان در کمک به توسعه اقتصادی کشور است. رسانه‌ها می‌توانند در دو حوزه تبیین و ترویج توانمندی‌های دانشبنیانها برای حل مسائل و کمک به توسعه اقتصادی کشور، نقش‌آفرین باشند.» خیاطیان، همچنین تأکید می‌کند: «ظرفیت خوبی در بخش شرکت‌های دانشبنیان فعال در حوزه رسانه داریم و بیش از 100شرکت دانشبنیان در بخش‌های مرتبط با این حوزه ازجمله رصد و پایش خبرها، شناسایی و کشف خبرهای تقلبی و جعلی، نرم‌افزارهای تحریریه خبر و تولید محتوا مشغول فعالیت هستند.»
برنامه‌ریزی برای اقتصاد دانشبنیان؛ ضرورت و هدف
در دنیای پرتحول امروز، دانش و نوآوری، اساسی‌ترین عامل پیشرفت در عرصه‌های صنعتی و اقتصادی محسوب می‌شود. در کشور ما نیز با توجه به پیشرفت‌های علمی صورت‌گرفته فرصتی مناسب جهت حرکت به‌سوی اقتصاد دانشبنیان ایجاد شده است. بنابراین، درصورت برنامه‌ریزی صحیح، امکان ایجاد و رشد کسب‌وکارهای دانشبنیان و در نتیجه جهت‌گیری اقتصاد کشور به سمت اقتصاد دانشبنیان و افزایش تولید ناخالص ملی فراهم خواهد آمد. توسعه بخش خصوصی و کوچک شدن بدنه دولت، اشتغالزایی گسترده، تقویت پیوند بین آموزش عالی و بازار کار، افزایش درآمدهای دولت، از بین رفتن وابستگی به خارج از کشور و... همگی از مزایای اقتصاد دانشبنیان است و از طرفی اقتصاد مبتنی بر دانش، به‌دلیل متکی بودن به توانمندی‌های فکری افراد از سازگاری و انعطاف‌پذیری بالایی برخوردار بوده و این نوع اقتصاد، کمتر دچار تهدیدات داخلی و خارجی می‌شود و درصورت تحقق، بسیاری از مشکلات کشور مرتفع می‌شود. همین دلایل کافی است تا متولیان امر، اقتصاد دانشبنیان را به‌عنوان یک ضرورت و هدف، پیگیری کرده، در این راستا برنامه‌ریزی کنند و چالش‌های مالی این شرکت‌ها را به‌منظور توسعه اقتصادی، اشتغالزایی، پیشرفت فناوری و... در کشور، برطرف کنند.
