رصد فرد به فرد برای بازگشت به تحصیل
[ مریم رضاخواه] 930هزار دانش‌آموز از مدرسه جاماندند. سال گذشته نام این 930هزار دانش‌آموز در فهرست بازمانده‌های از تحصیل نشسته است. کودکان و نوجوانانی که در حال حذف از چرخه تحصیل هستند. بررسی داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که سال تحصیلی 1401-1402 در مقاطع تحصیلی 15 تا 17 ساله‌ها بیشترین تعداد بازماندگی از تحصیل را داشته است. روندی افزایشی که موجب نگرانی مسئولان در کشور شده است. کارشناسان بر این باورند که فقر و سختی معیشت، دایره کودکان کار و بازمانده از تحصیل را بزرگ‌تر کرده است، اما مسئولان آموزش‌وپرورش دلیل بازماندگی از تحصیل را صرفا مسائل مالی و فقر مالی نمی‌دانند و معتقدند برجسته‌کردن آن چندان منصفانه نیست. آنها درصد بالایی از بازماندگی از تحصیل را علل متعدد و متقنی مانند داشتن بیماری صعب‌العلاج، ناتوانی شدید ذهنی، مهاجرت، فوت و سایر عوامل دیگر می‌دانند.
«شهروند» در گفت‌وگو با کارشناسان و مسئولان علل این چالش‌ها را بررسی می‌کند و برای برون‌رفت از آن تمهیداتی را ارائه می‌دهد.
مرکز آمار ایران: سال تحصیلی گذشته 930هزار دانش‌آموز ترک تحصیل کردند
مرکز آمار ایران در تازه‌ترین گزارش خود از شاخص‌های اجتماعی، به وضعیت تحصیلی افراد از جمله میزان باسوادی، ترک تحصیل و بازماندگی از تحصیل پرداخته است. بررسی داده‌های این مرکز نشان می‌دهد که سال تحصیلی گذشته (۱۴۰۱-۱۴۰۲) در مقاطع تحصیلی مختلف 930هزار نفر از تحصیل بازماندند.
پیش از این، مرکز پژوهش‌های مجلس، آمار بازماندگی از تحصیل، در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ را ۹۱۱هزار و ۲۷۲ نفر اعلام کرد. بر این اساس، آمار بازماندگی از تحصیل در سال تحصیلی گذشته نسبت به سال قبل از آن، حدود ۲درصد کاهش داشته است.
بررسی جزئیات آمار‌های بازماندگی از تحصیل نشان می‌دهد که بیشترین آمار بازماندگان از تحصیل مربوط به مقطع متوسطه دوم است.
سال تحصیلی گذشته جمعیت ۱۵ تا ۱۷ ساله‌ها، سه‌میلیون و ۵۵۲هزار و ۸۸۹ نفر بود. از این میان، ۵۵۶هزار و ۹۹۴ نفر از آنها از تحصیل بازماندند. ۲۹۵هزار و ۱۰۱ نفر از بازماندگان از تحصیل در این مقطع را پسران و مابقی را دختران تشکیل می‌دهند.
جمعیت در سن مقطع متوسطه اول یعنی ۱۲ تا ۱۴ ساله‌ها در سال تحصیلی گذشته، سه‌میلیون و ۹۸۰هزار و ۸۳۷ نفر بود. از این میان، ۱۹۷هزار و ۶۹۰ نفر از آنها از تحصیل بازماندند. حدود ۹۸هزار نفر از بازماندگان از تحصیل در این مقطع را پسران و حدود ۹۹هزار نفر را هم دختران تشکیل می‌دهند.
همچنین جمعیت کودکان ۶ تا ۱۱ سال در سال تحصیلی گذشته، ۹میلیون و ۸۶هزار و ۸۰۵ نفر بود. از این میان، ۹۶هزار و ۲۰۲ نفر از پسران و ۷۸هزار و ۹۱۲ نفر از دختران، از تحصیل بازماندند. یعنی در مجموع ۱۷۵هزار و ۱۱۴ نفر از کودکان ۶ تا ۱۱ ساله نام‌شان در آمار بازماندگان از تحصیل ثبت شد. نکته مهمی که هم کارشناسان به آن اشاره کرده‌اند، هم مرکز پژوهش‌های مجلس به آن پرداخته، فقر است. تحلیل‌هایی که در این حوزه شده، نشان می‌دهد که فقر عامل اصلی بازماندگی از تحصیل و ترک تحصیل کودکان در ایران است.
طراحی 20 برنامه برای کاهش آسیب‌های اجتماعی بازماندگی از تحصیل
بازماندگی از تحصیل یکی از معضلات در نظام آموزشی کشورها به شمار می‌آید. آموزش‌وپرورش هر کشوری با توجه به سیاست‌های فرهنگی و اجتماعی خود برای کاهش این چالش بزرگ در سیستم آموزشی تلاش می‌کند.
کشور ما هم در راستای ضرورت تحصیل دانش‌آموزان و تاثیر آن در توسعه جامعه و با توجه به آموزه‌های اسلامی در حوزه عدالت در علم‌آموزی، امکانات و تجهیزات مختلف را برای آموزش رایگان فرزندان فراهم کرده است. اما دلایل بازماندگی از تحصیل چیست؟ کارشناسان دلایل مختلفی برای وضعیت نابسامان آموزش عمومی در کشور عنوان می‌کنند؛ از عوامل فرهنگی گرفته تا اقتصادی.
حمید طریفی‌حسینی، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش‌وپرورش به «شهروند» از ارائه تمهیدات برای برون‌رفت از چالش بازماندگان از تحصیل می‌گوید: «قرار است امسال ۲۰ برنامه برای کاهش آسیب‌های اجتماعی بازماندگی از تحصیل و ترک تحصیل طراحی شود تا با تدوین این برنامه‌ها عزمی جدی و اقدامی ملی برای جلوگیری از بی‌سوادی سرمایه‌گذاران آینده و جذب کودکان و نوجوانان آغاز شود.»
معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش‌وپرورش در ادامه می‌گوید: «سال تحصیلی گذشته حدود ۵۰هزار بازمانده از تحصیل را جذب کردیم و امسال هم تعداد زیادی از بازماندگان از تحصیل را شناسایی کردیم، اما همچنان عمده چالش این معاونت، جذب این افراد به تحصیل است.» او دلایل بازماندگی از تحصیل به‌خصوص کودکان دوره ابتدایی را عواملی به غیر از فقر می‌داند و می‌گوید: «تنها دلیل بازماندگی این کودکان از تحصیل فقر و نیاز مالی نیست، ما نباید بیش از اندازه این عامل را بزرگ کنیم. بیماری‌های صعب العلاج، ناتوانی شدید ذهنی، مهاجرت و مرگ عوامل مهمی‌دیگری هستند که این کودکان را از ادامه تحصیل بازمی‌دارد.»
رصد فرد به فرد و چهره به چهره بازماندگان از تحصیل
طریفی‌حسینی درباره تمهیدات وزارت آموزش‌وپرورش برای جذب این کودکان که از تحصیل باز مانده‌اند یا ترک تحصیل کرده اند، می‌گوید: «در سال 1401 سامانه شهید محمودوند را راه‌اندازی کردیم که وضعیت دقیق و درست کودکان و دانش‌آموزان را مشخص می‌کند. در قالب این طرح و براساس کدملی، دانش‌آموزانی که در سامانه سیدا ثبت‌نام نکرده بودند، شناسایی شدند و برمبنای آن به استان‌ها اعلام شد تا علت ترک تحصیل آنان بررسی و برای بازگشت به آموزش تلاش شود. به واسطه این سامانه برای هر پنج کودک جامانده از تحصیل یک فرد فرهنگی با رفتن به در خانه‌های این کودکان به صورت جهادی پیگیری می‌کند تا علت بازماندگی را جویا شود و برای جذب این کودکان تلاش کند. به این ترتیب، وضعیت این کودکان در سامانه هم مشخص می‌شود. در واقع با راه‌اندازی این سامانه و اجرای برنامه‌های طراحی‌شده آموزش‌وپرورش، فردبه‌فرد و چهره‌به‌چهره کودکان بازمانده از تحصیل را رصد می‌کنیم و تلاش داریم تا تک‌تک این کودکان را به چرخه تحصیل بازگردانیم. تاکنون برای ۸۰هزار بارمانده از تحصیل، مسئول پیگیری تعیین شده است.»
او ادامه می‌دهد: «در این سامانه دلایل، اقدامات و شیوه جذب، آموزش و نگهداشت همه کودکان بازمانده از تحصیل در گروه سنی ۶ تا ۱۱سال شناسایی شده است. هر روز وضعیت این آمار با سرعت بسیار مناسب به‌سوی بهبود حرکت می‌کند که نتایج آن در پایان سال تحصیلی جاری برای اطلاع عموم منتشر خواهد شد.»
بازماندن از تحصیل یک مسئله اجتماعی است
اما اینها تمام دلایلی نیست که ممکن است باعث بازماندن یک دانش‌آموز از تحصیل شود. مصطفی آب‌روشن، عضو انجمن جامعه‌شناسی ایران، تعداد بالای بازماندگان از تحصیل را مسئله اجتماعی می‌داند و به «شهروند» می‌گوید: «به طور کلی ترک تحصیل و جذب در مهارت‌های دیگر امری عادی در هر نظام اجتماعی است و نمی‌تواند باعث نگرانی شود، اما وقتی 874هزار دانش‌آموز در یک سال از تحصیل باز می‌مانند یا ترک تحصیل می‌کنند، می‌تواند نشانه‌ای باشد از اینکه ما با یک مسئله اجتماعی روبه‌رو هستیم، چراکه در دنیای مدرن امروزی به دست آوردن موقعیت‌های شغلی یا کسب پایگاه‌های ممتاز اجتماعی همراه با رقابت‌های شدید و غیرمتعارفی است.»
او با ذکر اینکه در واقع مهم‌ترین دلیل ترک تحصیل یا جا ماندن از رقابت‌های تحصیلی، فشارهای غیرمتعارف اجتماعی است، می‌گوید: «به عبارتی دانش‌آموزان به دلیل فشارهای مضاعف مانند تحمل انتظارات بالای خانواده و مدرسه احساس ناکامی می‌کنند و استرس‌های روانی زیادی را متحمل می‌شوند. برخی از دانش‌آموزان به دلیل عدم جذابیت موضوعات درسی یا عدم‌علاقه، انگیزه کافی برای ادامه تحصیل ندارند. یکی از عوامل پنهانی که به ترک تحصیل دامن می‌زند، مشکلات خانوادگی مانند فقر و خشونت‌های خانوادگی است، ناگفته نماند که عدم‌حمایت و راهنمایی مناسب از سوی معلمان یا مشاوران تحصیلی نیز از عوامل مهم ترک تحصیل خواهد بود.»
راهکارهایی برای برون‌رفت از این چالش
مصطفی آب‌روشن ادامه داد: «راهکارهای متنوعی برای پیشگیری از ترک تحصیل وجود دارد که باید توامان در نظام آموزشی کشور نهادینه شود. به طور مثال خدمات روان‌شناسی و مشاوره‌های تخصصی به دانش‌آموزان مستعد ترک تحصیل برای مقابله با فشارهای روانی و اجتماعی ارائه شود، زیرا این خدمات برای جلوگیری از بی‌انگیزگی دانش‌آموزان ضروری به نظر می‌رسد. همچنین نظام آموزشی باید با روش‌های جذاب و تعاملی برای افزایش علاقه دانش‌آموزان به درس‌ها اقدام کند.» او همچنین حفظ و تقویت امید به آینده را یکی دیگر از عوامل پیشگیری از ترک تحصیل می‌داند.
بازماندگان از تحصیل بی‌سوادان آینده را تشکیل می‌دهند، آنها نام خود را در دایره بزرگی از کودکان بازمانده از تحصیل و بی‌سواد ثبت کرده‌اند، تا موج جدیدی از بی‌سوادی کودکان رقم بخورد. بنابراین به اعتقاد کارشناسان، لازم است از روش‌های جدید و به‌روز در حوزه آموزش برای تحقق اهداف آموزش‌وپرورش استفاده کنیم و سرمایه‌گذاری‌های بزرگ در این حوزه انجام شود، چراکه هر نوع هزینه در آموزش‌وپرورش سرمایه‌گذاری در آینده است. می‌توان گفت آموزش‌وپرورش موتور پیشران کشور است و دستیابی به پیشرفت و توسعه بدون توجه به آموزش‌وپرورش میسر نخواهد بود. بنابراین باید برای افزایش طیف تحت پوشش تحصیلی و بسط عدالت آموزشی و کیفیت‌بخشی به فرآیند تعلیم و تربیت دانش‌آموزان و در نتیجه جذب بازماندگان از تحصیل تدابیری اندیشه شود. امید است راهکارهای جذب بازماندگان از تحصیل، شناسایی دلایل دوری از مدرسه، جلوگیری از ترک تحصیل دانش‌آموزان و انسداد مبادی بی‌سوادی هر چه سریع‌تر مورد بررسی قرار گیرد و وزارت آموزش‌وپرورش به همراه دستگاه‌های مرتبط برنامه‌ای جامع برای جذب بازماندگان از تحصیل و انسداد مبادی بی‌سوادی ارائه دهند.
شناسایی ۸۷۴۰۰۰ دانش‌آموز بازمانده از تحصیل
رئیس قرارگاه جهادی ۲۰۲۰ محله گفت: «۸۷۴هزار دانش‌آموز بازمانده از تحصیل با کدملی شناسایی شده‌اند و در قرارگاه جهادی محله ۲۰۲۰ برای بازگرداندن آنها به مدرسه تلاش می‌شود.»
علی آقامحمدی، رئیس قرارگاه جهادی 2020 محله، در اولین جشنواره معلمان جهادی سراسر کشور اظهار کرد: «قراردادی با دبیرستان البرز منعقد شده است تا در شیفت بعدازظهر برای دانش‌آموزان محروم کلاس‌های کنکور برگزار شود. دانش‌آموزان توانمند تحصیلی نیز در این طرح به عنوان پشتیبان در کنار دانش‌آموزان ضعیف‌تر حضور خواهند داشت.»
او افزود: «874هزار دانش‌آموز بازمانده از تحصیل با کدملی شناسایی شده‌اند و در قرارگاه جهادی محله 2020 برای بازگرداندن آنها به مدرسه تلاش می‌شود.»
همچنین حمیدرضا خانمحمدی، رئیس سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور، در اولین جشنواره ملی معلمان جهادی سراسر کشور اظهار کرد: «تعهد و فداکاری در شغل معلمی نقشی اساسی دارد. می‌توان با ایجاد یک شبکه گسترده از معلمان متعهد که شامل یک‌میلیون نفر باشد، بر این امر تاکید کرد. این شبکه می‌تواند به 16میلیون دانش‌آموز تحت تعلیم خود خدمات ارائه دهد.»
او بیان کرد: «عوامل مخرب ذهن دانش‌آموزان، خانواده‌ها را نیز در تیررس خود قرار داده‌اند. با انجام کار جهادی و طراحی و اجرای برنامه‌های هدفمند، می‌توانیم به ساختن آینده‌ای روشن برای کشورمان کمک کنیم. جهاد تبیین نیز در این راستا نقشی اساسی ایفا می‌کند.»
رئیس سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور گفت: «به اطلاع دانش‌آموزانی که در استفاده از فضای مجازی افراط می‌کنند، می‌رسد که برای بررسی مشکلات تحصیلی و ارائه راه‌حل‌های مناسب با حضور والدین در مدرسه حاضر شوند.»آقامحمدی ادامه داد: «معلم جهادی فراتر از صرفِ ارائه دو ساعت درس در عصرها به دانش‌آموزان است. رسالت او همچون پیامبران، پرورش و نجات انسان‌هاست.»
بهسازی 110هزار کلاس درس توسط گروه‌های جهادی
او با اشاره به اینکه تربیت باید در دبستان اتفاق بیفتد، متذکر شد: «بهسازی 110هزار کلاس درس با مشارکت 15 گروه جهادی انجام شده است.»
او با تاکید بر اهمیتِ نهادینه‌شدن تربیت در دوره ابتدایی، خبر از بهسازی 110هزار کلاس درس با مشارکت 15 گروه جهادی داد.
رئیس سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور اضافه کرد: «رویکرد اصلی فعالیت‌های جهادی، تربیتی است و ضروری است که این موضوع به گفتمان غالب در آموزش‌وپرورش تبدیل شود.»
دلایل بازماندن از تحصیل کودکان و نوجوانان
محمدرضا نیک‌نژاد، کارشناس آموزش‌وپرورش ریشه‌های بازماندگان از تحصیل و مدرسه را چند عاملی می‌داند. او به «شهروند» می‌گوید: «اگر عدد 874هزار را مبنا قرار دهیم، تعداد بالایی از دانش‌آموزان از تحصیل بازمانده‌اند. حدود یک‌میلیون از 16میلیون دانش‌آموز رقم قابل توجهی است. اما ریشه‌های اینکه چرا دانش‌آموزان از تحصیل باز می‌مانند یا ترک تحصیل می‌کنند، تک‌عاملی نیست، بلکه چندین عامل در این موضوع دخیل هستند. به اعتقاد من، یکی از عواملی که می‌تواند در مناطق کم‌برخوردار تاثیرگذار باشد، اقتصاد است. اقتصاد روی خانواده‌ها فشار آورده است، حتی در خانواده‌های متوسط هم تهیه مایحتاج یک زندگی متوسط سخت شده است.»
او تصریح می‌کند: «برای خانواده‌های کم‌برخوردار این رنج دوچندان است. در این خانواده‌ها معمولا پسرها باید آورده اقتصادی داشته باشند تا بخشی از هزینه‌های زندگی را متقبل شوند. دخترها هم برای اینکه بار هزینه‌های زندگی را کمتر کنند، زودتر از 18سالگی ازدواج می‌کنند. این نگاه در مناطق کم‌برخوردار به لحاظ فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بیشتر است، اما در دیگر لایه‌های اجتماعی گسترش پیدا می‌کند.» پژوهشگر حوزه آموزش‌وپرورش در ادامه مولفه دیگری را در بازماندن از تحصیل دانش‌آموزان بیان می‌کند و می‌گوید: «فضای آموزشی به ویژه تحصیلات عالی هم از دیگر دلایل ترک تحصیل و بازماندن از مدرسه است. زمانی خانواده‌ها به‌درستی تصور می‌کردند فرزندان‌شان با ادامه تحصیل، زندگی بی‌دغدغه‌ای خواهند داشت. اما امروزه با توجه به حجم تحصیلکرده‌های کشور و از طرف دیگر، بحران اشتغالزایی به متوسطه دوم تسری پیدا کرده است. در متوسطه دوم این دغدغه به وجود می‌آید که درگیری شغلی و آینده‌نگری دارند. این دغدغه‌ها و پرسش‌ها در متوسطه دوم به وجود می‌آید، دقیقا همان سن 15 تا 17 سال که بیشترین آمار بازماندگان از تحصیل وجود دارد.»
آموزش‌های غیررسمی برای دانش‌آموزان جذاب‌تر است
نکته سوم این است که درس خواندن در ایران افزون بر اینکه داده و آورده‌ای برای بچه‌ها ندارد، بچه‌های این دوران که به اینترنت و فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی دسترسی دارند، می‌توانند به انبوه اطلاعاتی برسند که به شکل دموکراتیک و از سر انگیزه و علاقه دنبال می‌کنند. در چنین فضایی دانش‌آموزان از طریق آموزش‌های غیررسمی، همچون اینترنت توانایی‌هایی را به دست می‌آورند و به سمت جهانی‌شدن می‌روند. همین مسئله باعث شده تا به اعتقاد گروهی از کارشناسان، دانش‌آموزان ایرانی به شهروندان جهانی بدل شوند که خواسته‌هایشان نیز در سطح جهانی است.
این کارشناس آموزش‌وپرورش آخرین علت دیگر بازماندن کودکان و نوجوانان از تحصیل را خسته‌کننده‌بودن آموزش‌ها می‌داند. دانش‌آموزان در یک نظم پادگانی به شکل فرهنگی از گذشته وارد آموزش‌وپرورش شده‌اند. این شکل پادگانی وجود داشته است، لباسی را که دوست ندارند، می‌پوشند. معلمی را که مورد انتخاب‌شان نیست، دارند یا حتی به مدرسه‌ای می‌روند که ساختمان قدیمی و فرسوده‌ای دارد و کلاس‌ها تمیز و به‌روز نیستند و مدارس به شکل فیزیکی همپای آموزش‌های مدرن نیستند. آموزش‌ها خسته‌کننده است، به همین علت دانش‌آموزان انگیزه‌ای برای درس‌خواندن ندارند، چراکه نه آورده‌ای دارد و نه برای ماندن جذابیتی.
