[ملیحه محمودخواه] از جمعیت ۸۶ میلیونی ایران، نزدیک به ۸۰ میلیون نفر یارانه دریافت می‌کنند؛ آماری که نشان می‌دهد یارانه‌ها در کشور به شکلی فراگیر و غیرهدفمند توزیع می‌شوند. در حالی که تنها بخشی از جمعیت واقعاً به این کمک‌ها نیاز دارند، ثروتمندان نیز همچنان سهمی از یارانه‌های نقدی و پنهان دریافت می‌کنند. این موضوع به یک چالش جدی در سیاست‌های اقتصادی کشور تبدیل شده است. نیاز به اراده سیاسی قوی برای اصلاح نظام یارانه‌ای در ایران نه تنها یک ضرورت اقتصادی، بلکه یک تصمیم سیاسی حیاتی است که نیاز به اراده قوی از سوی دولت و نهادهای تصمیم‌گیر دارد. تجربه کشورهای دیگر نشان می‌دهد که تغییرات ساختاری بزرگ در اقتصاد، بدون وجود عزم جدی و اتحاد میان قوا به نتیجه مطلوب نخواهد رسید. در این راستا، دولت باید از ظرفیت‌های قانونی و حمایتی موجود استفاده کند و با هم‌افزایی میان قوای مقننه، مجریه و قضائیه، این اصلاحات را به شکلی اصولی و پایدار پیش ببرد.

 یارانه افراد ثروتمند چه زمانی قطع می شود
آیین‌نامه حذف افراد پردرآمد از فهرست یارانه‌های نقدی، چندی پیش در دولت بررسی و تصویب شده و آنگونه که احمد میدری، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی گفته است این آیین‌نامه به زودی ابلاغ و اجرایی می شود.  حذف یارانه اقشار پردرآمد موسوم به ثروتمندان از همان زمانی که قانون هدفمندی یارانه‌ها اجرا شد و واریز یارانه نقدی ۴۵ هزار و ۵۰۰ تومانی در دستور کار دولت قرار گرفت، یک الزام قانونی بود، اما دولت‌ها به‌واسطه نبود اطلاعات جامع ، عمدتاً میلی به اجرای این قانون نداشتند. در لایحه بودجه ۱۴۰۳، سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها موظف شده بود با همکاری وزارت کار نسبت به حذف یارانه خانوارهای غیرمشمول حمایت دولت (پردرآمد) اقدام کند.

سابقه حذف یارانه نقدی
از آذر ۸۹ تاکنون همه دولت‌ها موظف به حذف یارانه ثروتمندان بوده‌اند و هریک به‌دنبال راهکاری برای انجام این وظیفه، اما غالبا اقدامی نکرده‌اند. دولت یازدهم در اوایل کار و بعد از اینکه مردم از پویش انصراف داوطلبانه یارانه نقدی استقبال نکردند، یارانه تعدادی از خانوارها را به‌عنوان اقشار ثروتمند حذف کرد که ضریب خطای آن به‌شدت بالا بود و دیگر ادامه پیدا نکرد. بعد از آن به‌واسطه از بین‌رفتن ارزش یارانه نقدی، عملا تلاشی برای حذف یارانه صورت نگرفت تا اینکه دولت سیزدهم بعد از افزایش یارانه‌ها، درصدد برآمد با صدک‌بندی خانوارها، فهرست یارانه‌بگیران را اندک‌اندک منظم کند که البته این مسئله نیز به نتیجه ملموسی نرسید. حالا خبرها از آماده‌شدن مصوبه یارانه پردرآمدها حکایت دارد. کارشناسان بر این باورند که اگر آیین‌نامه مورد اشاره وزیر کار، واقعا قادر به شناسایی و حذف یارانه ثروتمندان باشد، باید آن را به فال نیک گرفت، اما اگر به‌واسطه نقص‌های جدی در پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان، باز هم یارانه خانوارهای غیرثروتمند قطع شود، تبعات اجتماعی این موضوع به مشکلی بزرگ برای دولت و کشور تبدیل خواهد شد.

یارانه چه کسانی باید حذف شود؟
قاعده کلی در حوزه پرداخت یارانه نقدی این است که افراد جامعه به‌ترتیب استطاعت مالی فهرست شوند و اولویت دریافت حمایت از پایین فهرست، یعنی کم‌درآمدترین اقشار باشد. با این حساب، اگر بنا باشد به ۹ دهک یارانه پرداخت شود، باید ۱۰ درصد ثروتمندتر جامعه که در دهک دهم قرار می‌گیرند در فهرست یارانه حذف شوند، اما ملاک‌های تشخیص ثروتمندی کدام است؟

یارانه ها؛ دغدغه جدی دولت ها
میثم مهرپرور، کارشناس اقتصادی به شهروند می گوید: یارانه نقدی که نخستین مرحله واریز آن در آذر ۱۳۸۹ اجرا شد، در زمان حاضر به یک دغدغه برای دولت‌ها تبدیل شده است و تاکنون دولت‌های مختلف با طرح و ایده‌های گوناگون سعی کرده‌اند آن را اجرا کنند. دولت‌ها گاه با هدف ایجاد عدالت در واریز یارانه‌ها و از بین بردن ناترازی بودجه هدفمندی، تغییراتی در مبلغ یارانه و فهرست افراد مشمول دریافت آن ایجاد کرده‌اند، اما همچنان نه مشکل ناترازی رفع شده و نه می‌توان مطمئن بود که عدالت درخصوص واریز یارانه‌ها به‌طور کامل در حال پیاده شدن است.
او توضیح می دهد: اگر داده‌ها و اطلاعات اقتصادی در یک سامانه متمرکز گردآوری شود، می‌توان شناسایی افراد ثروتمند و کم‌درآمد را با دقت بیشتری انجام داد. این هماهنگی نه تنها اصلاحات را تسهیل می‌کند، بلکه از اتلاف منابع جلوگیری خواهد کرد. بسیاری از مردم، حتی اگر ثروتمند باشند، همچنان دریافت یارانه را حق خود می‌دانند. این ذهنیت که یارانه نوعی سهم از منابع ملی است، باید با آگاهی‌بخشی و آموزش تغییر یابد. این کارشناس حوزه اقتصادی بر این موضوع تکیه می کند که برای تغییر این باور عمومی، دولت باید به جای اقدامات ناگهانی، از رویکردهای تدریجی و مبتنی بر تعامل استفاده کند.  او می‌گوید:مردم باید ببینند که حذف یارانه‌های بی‌هدف به نفع خودشان و کشور است. این پیام باید به‌طور مستمر از طریق رسانه‌ها و ارتباطات مردمی منتقل شود.چرا که ظرفیت‌های اقتصادی پس از اصلاح یارانه‌هاحذف یارانه‌های غیرهدفمند و تخصیص منابع بهینه، می‌تواند منابع مالی عظیمی را برای سرمایه‌گذاری‌های کلان آزاد کند. این منابع می‌توانند به بخش‌هایی مانند بهبود زیرساخت‌های آموزشی و بهداشتی، افزایش دسترسی به خدمات باکیفیت،توسعه حمل‌ونقل عمومی، تقویت تولید داخلی،افزایش سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیرکمک کند. او معتقد است با حرکت به سمت یارانه‌های هدفمند، دولت ایران فرصتی طلایی برای تغییرات بنیادین در اقتصاد و افزایش عدالت اجتماعی خواهد داشت. با این حال، موفقیت این تغییرات به شفافیت، آگاهی‌بخشی و جلب مشارکت مردم بستگی دارد.

باید منتظر ابلاغ دولت باشیم
طیبه حسینی سخنگوی سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها در مورد حذف یارانه ثروتمندان، اظهار می کند : تصویب آیین نامه حذف یارانه پردرآمدها در هیئت وزیران صورت گرفته اما ابلاغ رسمی آن هنوز انجام نشده است. او تاکید می کند باید صبر کنیم تا این آیین نامه از سوی شورای اطلاع رسانی دولت به صورت رسمی ابلاغ شود. پس از آن ساز و کار و جزئیات آن اعلام خواهد شد. حسینی ادامه می دهد: همه ساز و کارهای لازم برای اجرای این آیین نامه با جزئیات مشخص شده است و پس از ابلاغ باید دید وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی به عنوان متولی امر چطور آن را اجرایی خواهد کرد.

 حذف یارانه ثروتمندان؛ محرک رشد اقتصادی

حسین  جوشقانی  کارشناس حوزه اقتصادی به شهروند توضیح می دهد از زمان دولت هویدا دولت ها سغی می کردند به همه مردم یارانه های فراگیر دهند و آن را در قالب بنزین ارزان، آب ارزان و برق ارزان در اختیار مردم قرار دهند اما در این میان ثروتمندان و افراد متمول سهم بیشتری از این یارانه ها دریافت می کردنداین در حالی است  که حذف یارانه ثروتمندان  می‌تواند محرکی برای رشد اقتصادی پایدار باشد. او می‌گوید:با مدیریت صحیح منابع حاصل از اصلاحات، ایران می‌تواند از یک اقتصاد مبتنی بر یارانه‌های پنهان به سوی اقتصادی رقابتی و کارآمد حرکت کند. جوشقانی معتقد است  که یارانه‌های پنهان به‌ویژه در حوزه انرژی، مانند برق و گاز، عمدتاً به نفع ثروتمندان است. او می‌گوید: مصرف انرژی در مناطق مرفه‌نشین به‌طور قابل توجهی بیشتر از مناطق کم‌درآمد است. ویلاهای تفریحی یا خانه‌های لوکس چند برابر یارانه دریافت می‌کنند، در حالی که نیازمند واقعی در مناطق محروم از حداقل امکانات بهره‌مندند.

اما چرا این روند اصلاح نمی‌شود؟
جوشقانی به ضعف سامانه‌های شناسایی و عدم دسترسی به اطلاعات دقیق از درآمدها اشاره می‌کند. نبود یک پایگاه داده شفاف و یکپارچه از اطلاعات اقتصادی، شناسایی دهک‌های ثروتمند را دشوار کرده است.

ترس از نارضایتی عمومی و موانع اجتماعی
او بر این باور است  که یکی از دلایل اصلی ادامه پرداخت یارانه به ثروتمندان، ملاحظات سیاسی و اجتماعی است. او توضیح می‌دهد:دولت‌ها نگران هستند که حذف یارانه حتی از طبقات ثروتمند، موجی از نارضایتی عمومی ایجاد کند. بسیاری از مردم نسبت به تغییرات اقتصادی حساس هستند و هر تغییری را به ضرر خود تفسیر می‌کنند. این کارشناس حوزه اقتصادی همچنین به نبود برنامه‌های حمایتی قوی اشاره کرده و می گوید:مردم انتظار دارند منابع حاصل از حذف یارانه، به وضوح در خدمات عمومی مثل آموزش، بهداشت یا حمل‌ونقل هزینه شود. اما عدم شفافیت در این زمینه اعتماد مردم را کاهش داده است.
او معتقد است که کشورهای موفق در حذف یارانه، ابتدا نظام مالیاتی قوی و شفاف ایجاد کرده‌اند و می گوید:در ایران اطلاعات دقیقی از درآمد یا دارایی افراد وجود ندارد. اگر نظام مالیاتی قوی و قابل اعتمادی داشته باشیم، می‌توان افراد ثروتمند را بهتر شناسایی و از دریافت یارانه محروم کرد.
وی به عدم استفاده از فناوری‌های پیشرفته نیز انتقاد داشته و تاکید می کند:در حال حاضر داده‌های پراکنده‌ای از افراد در سیستم‌های مختلف بانکی، ثبت‌اسناد و بیمه وجود دارد. اما هماهنگی بین این نهادها ضعیف است و از ابزارهای هوشمند برای تحلیل این داده‌ها استفاده نمی‌شود.
او تصریح می کند:  یارانه‌های پنهان، به‌ویژه در حوزه سوخت و انرژی، بخش قابل توجهی از بودجه کشور را هدر می‌دهند. اصلاح تعرفه‌ها و تخصیص منابع حاصل از آن به توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند ضمن کاهش اتلاف منابع، به بهبود زیست‌محیطی نیز کمک کند.از سوی دیگر اجرای یک نظام مالیاتی عادلانه و شفاف، کلید اصلی شناسایی دهک‌های ثروتمند و جلوگیری از فرار مالیاتی است. دولت می‌تواند با اعمال مالیات بر ثروت و دارایی‌های لوکس، درآمدهای پایدارتری را جایگزین یارانه‌های غیرهدفمند کند.