روزنامه ایران
1399/09/09
کرونا و رفتار مردم؟
مهرداد عربستانیاستاد دانشگاه
به نظر نمی‌رسد که ارزیابی «رفتارهای بهداشتی مردم» در ایام کرونا بر اساس بررسی منطقی بوده باشد و ظاهراً بیشتر تحت تأثیر رسانه‌های اجتماعی و موارد افراطی است که معمولاً در این رسانه‌ها بیننده دارد. لذا ارجاع عدم توفیق کنترل سرایت ویروس به «رفتار مردم» نوعی واکنش ارتجالی و خام است. برای فهم «رفتار» باید در درجه نخست زمینه شکل‌گیری این رفتارهای مختلف مورد توجه قرار گیرد و پس از آن و در صورت لزوم، برای تغییر رفتار چاره‌اندیشی کرد. شکل‌گیری رفتارهای اجتماعی معمولاً عللی چند وجهی دارد و نمی‌توان آن را به یک عامل، مثلاً الگوهای فرهنگی نسبت داد. اگرچه خود تبیین امور براساس «الگوهای فرهنگی» نیز خود تبیین ابتری است، چون بلافاصله این سؤال پیش می‌آید که خود این الگوها چطور شکل گرفته‌اند. از طرفی دیگر رفتارهای ناسازوار تقریباً درانواع جوامع دیده میشود.
یکی از زمینه‌های شکل‌گیری رفتار موضوع ژنتیک و سیر تکامل نوع بشر است. گونه انسان‌های امروزین بیش از 300 هزار سال است که روی زمین پیدا شده و تقریباً تمام این دوران را تا همین حدود 10 هزار سال پیش در گروه‌های کوچک زندگی کرده است. لذا نظام عصبی انسان به گونه‌ای تحول یافته که برای درک خطر در یک گروه کوچک و اتخاذ رفتار سازوار با صلاح گروه می‌تواند مناسب باشد، ولی استعداد و توسعه کمتری برای درک خطر در جوامع بزرگ شهری، ملی یا جهانی دارد. لذا بدون مداخلات فرهنگی مناسب- یعنی ادبیات، رسانه، اساطیر و روایاتی که تصویر یک جمعیت بزرگ با هویت و منافعی مشترک را در ذهن مردم ایجاد می‌کند- بیشتر محتمل است که انسان احتمالاً بر اساس نسخه بیولوژیک صرفش عمل کند، که الزاماً همیشه به صلاح جامعه بزرگ نیست.
بعد دگرمؤثر بر رفتارشهروند ایرانی مشکلات اقتصادی ویژه جامعه ایران است که با موضوع همه‌گیر در هم تنیده شده است و یک کمپلکس ویژه را ساخته است. این امر به طرق مختلفی روی رفتار بهداشتی مردم می‌تواند اثر بگذارد. مثلاً بسیاری از مردم برای خرید مایحتاج به مکان‌های ارزان (که معمولاً شلوغ هستند، مثل میدان تره‌بار و فروشگاه‌های تخفیفی زنجیره‌ای) می‌روند که بخت سرایت بیماری را افزایش می‌دهد. عده‌ای دیگر بین فقر قطعی (که خود باعث مرگ رنج‌آور است) و احتمال بیماری، گزینه دوم را انتخاب می‌کنند. پس اگر کسانی برای خرید به جاهای شلوغ‌تری بروند، یا در صف‌های طولانی‌تر بایستند یا برای خرید اجناس ارزان هجوم ببرند، نمی‌توان آنها را با جاهایی که چنین کمبودهایی ندارند مقایسه کرد. مگر در اوایل شروع بحران کرونا بر سر کاغذ توالت در برخی کشورهای توسعه‌یافته جنگ و رقابت بین مردم راه نیفتاده بود؟
شهرسازی و جغرافیا هم عامل مهم دیگری در بروز رفتارهای پرخطر است. اگر جایی مردم به مترو هجوم نمی‌برند و واگن‌های مترو و اتوبوس‌های عمومی مملو از مسافرانی نیست که تنگاتنگ کنار همدیگر ایستاده‌اند، باید ببینیم که ساختار شهرشان چگونه است؟ تراکم جمعیت براساس مساحت چقدر است، چه گزینه دیگری برای رفت و آمد دارند؟ تنها در آن صورت است که شاید بتوان به مقایسه دقیق‌تری از «تفاوت رفتارها» مثلاً امر حمل‌ونقل دست یافت. البته ریشه رفتارهای ناسازوار برای منفعت جمع، ممکن است در مناسک، عادات فرهنگی و نهادهایی باشد که فرصت تجدیدنظر را از شرکت‌کنندگان سلب کرده‌اند و با سلب فرصت بازنگری انسان‌ها را گاهی تبدیل به کارگزاران خودکاری می‌کند که در نهایت می‌تواند به ضرر خودشان باشد. اینها نیز جزو رفتارهای ناسازواری هستند که ممکن است که در جوامع مختلف دیده شوند. پس از توجه به این تفاوت‌های زمینه‌ای است که تازه می‌توان به امکان تشویق به تعویض رفتار به سمت رفتاری سازوارتر فکر و برای آن چاره‌اندیشی کرد. وگرنه شماتت اخلاقی «مردم» کار عبثی است، . پس از این است که می‌توان به تأمین و توزیع وسایل مورد نیاز برای رفتار بهداشتی، به آگاه‌سازی هماهنگ و غیرمتناقض در مورد رفتار مناسب فکر کرد و حتی یک قدم جلوتر می‌توان گذاشت و به وضع قوانین و تمهیدات جدی برای ضمانت اجرای آنها فکر کرد. نکته مهم در برنامه‌ریزی‌ها و دستورالعمل‌های بهداشتی، نفرستادن پیام‌های متعارض توسط مسئولان و اجراهای دلبخواهانه توسط مجریان است که قطعاً اعتماد اجتماعی را کاهش می‌دهد. با برگشت به آنچه در ابتدای مطلب آمد، پس از فهمیدن و لحاظ کردن جوانب مختلف امر شاید بتوان مداخلاتی فرهنگی و تسهیلاتی اجرایی را برای سوق دادن رفتارها به سوی رفتاری سازوارتر در نظر آورد. تثبیت و تقویت تصویر جماعتی با منافع مشترک، آگاه‌سازی و حساس‌سازی نسبت امکان سرایت و همینطور راهکارهایی که نیازهای اساسی انسانی را به طور غیرمنطقی نادیده نگیرد و مشروعیت کافی برای اجرای قانونی محدودیت‌ها ایجاد کند.
سایر اخبار این روزنامه
# من - ماسک - می‌زنم
عاملان و آمران ترور شهید فخری‌زاده مجازات شوند و تلاش‌های علمی او را ادامه دهید
پاسخ بموقع
مولوی و آن‌همه خاطره و گفت‌وگو
محدودیت‌ها علیه شتاب کرونا
صف خالی زایمان‌های تقویمی
تورم‌های حداکثری و حداقلی استان‌ها
من از این خیابان می‌ترسم
آیا عمر اوپک به سر رسیده است؟
روز تاریخی فوتبال با تأیید اساسنامه
اهداف یک ترور زمین و زمان واکنش ما
زمان انتقام را ما تعیین می‌کنیم
کرونا و رفتار مردم؟
