از مناطق آزاد به عنوان بهشت سرمایه‌گذاری یاد می‌شود؛ اما چرا در سه دهه اخیر مناطق آزاد در مسیر رشد و توسعه قرار نگرفت؟ مناطق آزاد با هدف توسعه صادرات، جذب سرمایه‌گذاری و ایجاد اشتغال پایدار ایجاد شده‌اند، اما آمار منتشر شده از سوی گمرک نشان می‌دهد، میزان صادرات مناطق آزاد تجاری کشور در دوازده‌ماهه سال ۱۴۰۲، حدود ۲.۲ میلیارد دلار بوده است، اما در این مدت حدود ۴.۸ میلیارد دلار کالا به مناطق فوق وارد شده، به بیانی تراز تجاری این مناطق با کسری ۲.۶ میلیارد دلاری مواجه بوده است. نکته قابل‌توجه در آمار اینجاست که در 10 ماهه سال گذشته، حتی یک دلار هم از منطقه آزاد کیش صادر نشده و تنها محلی برای واردات بوده است. در حالی کارشناسان و صاحبنظران اقتصادی، مناطق آزاد تجاری در کشور را محلی برای واردات به جای صادرات قلمداد می‌کنند که آمار بالای قاچاق در این مناطق را باید به میزان واردات افزود. البته تراز تجاری منفی در مناطق آزاد از سوی عبدالمالکی، دبیر شورایعالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی رد شده است. او عنوان کرده است: ما هفت منطقه آزاد قدیمی داریم که شامل قشم، کیش، چابهار، ماکو، ارس، اروند و انزلی و اروند است و اکثر سال‌ها تراز تجاری‌شان منفی بود، اما اکنون هرکدام از این مناطق وضعیت مطلوبی پیدا کرده‌اند و در مسیر بهبود و رشد هستند. بنا به گفته وی، از سال 1401 تراز تجاری مناطق آزاد مثبت شد و صادرات از واردات پیشی گرفت؛ به‌طوری‌که در این سال ‌در این هفت منطقه آزاد یک میلیارد و 670 میلیون صادرات داشتیم و900میلیون دلار واردات انجام شد و 770 میلیون دلار تراز تجاری مثبت رقم خورد. برخی مناطق آزاد هم مسیر تامین کالاهای اساسی برای کشور هستند، مانند انزلی که اغلب روغن کشور از آنجا وارد می‌شود. نکته قابل توجه اینجاست وارداتی که برای سرزمین اصلی انجام می‌شود، در محاسبات تجاری منطقه نمی‌آید. این موضوع در صادرات هم رعایت می‌شود. مناطق آزاد جدید هنوز رونق پیدا نکرده‌اند و به‌دنبال شروع فعالیت آنها در بخش‌های مختلف هستیم. او در خصوص امر قاچاق در مناطق آزاد نیز توضیح داد: کالای بی‌نام و نشان در مناطق آزاد نزدیک به صفر شده ‌است. اینکه در برخی مناطق با قایق کالای قاچاق وارد کشور می‌شود ناشی از مرزی‌بودن این مناطق است از همین رو نمی‌توانیم بگوییم قاچاق به صفر رسیده، اما این مسئله ارتباطی به مناطق آزاد ندارد.

عملکرد ضعیف مناطق آزاد در جذب سرمایه‌گذاری
ضعف جذب سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد یکی از مهم‌ترین انتقادهایی است که نسبت به فعالیت این مناطق همواره بوده و این موضوع را به روشنی می‌توان در آمار مشاهده کرد؛ برای مثال آماری که از سوی دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد منتشر شده است، نشان می‌دهد که از سال 92 تا 99 مجموع سرمایه‌گذاری خارجی جذب شده در مناطق آزاد ایران یک میلیارد و ۸۶۹ میلیون دلار بوده، این در حالیست که در این مدت، بالغ‌بر 17.5 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی جذب شده است. به عبارتی سهم مناطق آزاد از سرمایه‌گذاری خارجی جذب شده طی سال‌های مذکور کمتر از 11 درصد بوده است. البته طبق جدیدترین آماری که از سوی معاون شورای عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی منتشر شده است در سال گذشته حدود 100 میلیون یورو جذب سرمایه‌گذاری خارجی صورت گرفته است. آنطور که صفری توضیح داده، تعداد سرمایه‌گذاران و تنوع آن‌ها از لحاظ گستره جغرافیایی وسیع است؛ برای مثال در منطقه آزاد اروند سرمایه‌گذار عراقی، در چابهار سرمایه‌گذار افغان و در منطقه آزاد انزلی سرمایه‌گذاران روس متقاضی هستند. این موضوع در حالی مطرح می‌شود که این سرمایه‌گذاری‌ها برای نمود در اقتصاد مناطق آزاد نیازمند زمان است، از این رو بایستی دید که در سال‌های آینده این میزان سرمایه‌گذاری تاثیری در رشد صادراتی این مناطق خواهد داشت یا خیر.

بررسی علت عدم توسعه مناطق آزاد
در حال حاضر 16 منطقه آزاد و 80 منطقه ویژه اقتصادی در کشور وجود دارد که آمارها نشان می‌دهد مناطق آزاد هر چند به صورت لاک‌پشتی، در مسیر رشد قرار دارند اما طبق پژوهشی که از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس صورت گرفته علت اصلی عدم توسعه این مناطق در طی سال‌های گذشته ریشه در نحوه ایجاد و تاسیس این مناطق دارد. برای مثال اصلی‌ترین این مشکلات به دلیل ایجاد مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در محدوده‌های محروم و فاقد زیرساخت، وجود محدوده‌های مسکونی در مناطق آزاد، تعیین وسعت‌های بسیار زیاد برای مناطق، ایجاد مناطق آزاد منفصل، فشارهای سیاسی و محلی در ایجاد مناطق و عدم‌توجه به ظرفیت‌ها و مزیت‌های اقتصادی هر محدوده رخ داده‌اند. همچنین این مناطق به یک ابزار سیاسی و تبلیغاتی برای برخی سیاستمداران تبدیل شده است. همین موضوع باعث شده تعداد مناطق آزاد بسیار افزایش یابد، اما اهداف مدنظر برای تاسیس آن محقق نشود. علاوه بر این موضوع، این مناطق تبدیل به محل‌هایی برای هدررفت منابع ملی، قاچاق کالا و ارز و فرار مالیاتی شده‌اند که میزان تخلفات را نیز در این مناطق افزایش داده است. در این گزارش پژوهشی، ایجاد مناطق آزاد بدون ارائه طرح‌های توجیهی از دیگر چالش‌های فعلی مناطق آزاد عنوان شده است. در واقع تاکید شده هرچند ادعاهایی مبنی بر سرازیر شدن سرمایه‌گذاری‌ها و ظرفیت بالای منطقه پس از تشکیل مناطق آزاد مطرح می‌شود، اما در واقع به دلیل عدم‌مطالعه کارشناسی و عدم‌تامین زیرساخت، نتایج مطرح‌شده محقق نخواهند شد.
برای حل این چالش، در این گزارش پژوهشی تاکید شده که لازم است سازوکاری تعیین شده تا به جای رایزنی و لابی‌گری، سیاستمداران تامین منابع و زیرساخت و همچنین افزایش تولید و صادرات را در دستور کار قرار دهند. پس از آن در صورتی که فعالیت آ‌نها اثربخش بود و منطقه‌شان حداقل استانداردهای لازم را کسب کرد، حوزه انتخابی آنها به منطقه آزاد یا ویژه تبدیل شود. موانع بروکراتیک و قوانین دست و پاگیر یکی دیگر از چالش‌های اصلی توسعه مناطق آزاد در ایران بوده است

عملکرد ضعیف ماکو و چابهار
لازم به ذکر است که اوایل سال جاری بود که دبیر شورایعالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در نامه‌ای به اسید براهیم رئیسی، (شهیدجمهور) نتایج ارزیابی عملکرد مناطق آزاد را اعلام کرد که بر اساس آن مناطق آزاد ارس و اروند با عملکرد مطلوب در رده سبز و مناطق آزاد ماکو و چابهار با عملکرد ضعیف در رده زرد قرار گرفته بودند.